Amicenniańskie początki nauki o transcendentaliach
Avicenna was probably the first author who has made a distinction between the being, its essence ... more Avicenna was probably the first author who has made a distinction between the being, its essence (quidditas), and the properties named later transcendentals (Avicenna Latinus says: communia omnibus rebus). His teaching is not perfectly clear and consequent, but Latin medieval thinkers who wrote about the transcendentals in the XIII century (like Philip Chancellor, St. Albert, St. Thomas Aquinas) were inspired by Avicennian questions (e. g. how the transcendentals add something to the being) and terminology (e. g. res, aliquid, comitans).
Człowiek szuka szczęścia, to naturalne. Zanim zda sobie z tego sprawę (jeśli kiedyś sobie zda), s... more Człowiek szuka szczęścia, to naturalne. Zanim zda sobie z tego sprawę (jeśli kiedyś sobie zda), szuka szczęścia instynktownie, trochę jak zwierzę: przybliżając się do tego, co przyjemne, a oddalając od tego, co przykre. Tak działa dziecko. Dziecko ma rację -choć naiwną i niewystarczającą. Dziecko "wie" już, że szczęściem człowieka jest to, co sprzyja człowiekowi, a nie to, co go niszczy. I nawet gdy wraz z dorosłością porzucamy to, co dziecinne, pozostanie to nam jako prawda fundamentalna, odkrycie, wokół którego zaczyna się budować nadzieja życia. Ten zdrowy rdzeń naszego dziecięctwa w szukaniu szczęścia potrzebuje jednak dorosłych oczu i doroślejszych rozpoznań.
Where the arguments grow: the loci in the medieval school education program Due to the wide and s... more Where the arguments grow: the loci in the medieval school education program Due to the wide and speculative nature of grammar, which serves as the foundation of the whole education in the medieval school, many of the issues belonging to other liberal arts appeared already in its framework. So it was, among others, with the issue of the argument. However, the right place to study its explanation was dialectics. While teaching dialectics in schools, the canon from the " encyclopaedia " of Cassiododor and Isidore of Seville was used, which in terms of sources of arguments (loci) came from the " Topics " of Cicero, but it wasn't its slave repetition.
Tekst jest poszerzoną wersją wykładu wygłoszonego w ramach konferencji naukowej " Radość i nadzie... more Tekst jest poszerzoną wersją wykładu wygłoszonego w ramach konferencji naukowej " Radość i nadzieja, smutek i trwoga. Sobór Watykański II z perspektywy półwiecza, zorganizowanej przez Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu, pod patronatem bp. Andrzeja Suskiego, 15 października 2015 r.
Tomasz z Akwinu ma dziś ustaloną pozycję autorytetu filozoficznego – choć dla jednych jest mistrz... more Tomasz z Akwinu ma dziś ustaloną pozycję autorytetu filozoficznego – choć dla jednych jest mistrzem w myśleniu, a dla innych już jedynie myślicielem reprezentującym pewną epokę. Rzadko pamiętamy, że Akwinata bywał przedmiotem licznych wykluczeń i zakwestionowań, zarówno w czasach gdy wykładał na Uniwersytecie Paryskim, jak i w późniejszych wiekach, gdy Uniwersytet aplikował do Akwinaty dominujące oceny metafizyki, teologii i dziedzictwa średniowiecza.
Soborowa konstytucja o liturgii – nawet po dokonanej w jej imię forsownej reformie liturgicznej –... more Soborowa konstytucja o liturgii – nawet po dokonanej w jej imię forsownej reformie liturgicznej – pozostaje do dziś jednym z podstawowych kryteriów w ocenie katolickiej poprawności sprawowania kultu Bożego. Kryterium to dotyczy wprost wszystkich korzystających z obu form liturgii rzymskiej, a pośrednio – także wszystkich rytów katolickich. Jednak właściwe stosowanie tego kryterium wymaga uszanowania hierarchii spraw zaznaczonej w treści dokumentu: inną wagę posiada przyjęcie wyłożonej tam teologii liturgii i jej podstawowej konsekwencji duszpasterskiej, inną – wdrożenie „ogólnych zasad odnowienia liturgii”, a jeszcze inną – zastosowanie się do szczegółowych rozporządzeń. Co więcej, należy także zdawać sobie sprawę, że wewnątrz tej hierarchii – na polach „ogólnych zasad” i szczegółowych poleceń – mamy zwykle do czynienia z wielością kierunków, które przez sam dokument nie zostały sprowadzone do jakiejś harmonii.
Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach Święceń i święceń niższych W numerze 25. konstytucj... more Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach Święceń i święceń niższych W numerze 25. konstytucji Sacrosanctum Concilium, uchwalonej przez Sobór Watykański II i promulgowanej przez papieża Pawła VI w grudniu 1963, znajduje się dyrektywa o następującym brzmieniu: "Księgi liturgiczne niech zostaną jak najrychlej zrewidowane z udziałem znawców i po konsultacji z biskupami z różnych stron świata" 1 .
Pochwały kierowane pod adresem św. Tomasza z Akwinu, jako myśliciela, miewają bardzo różne uzasad... more Pochwały kierowane pod adresem św. Tomasza z Akwinu, jako myśliciela, miewają bardzo różne uzasadnienia -i wygląda na to, że te ostatnie wynikają tyleż z rzeczywistych właściwości dzieła Akwinaty, ileż z poziomu jego recepcji w różnych czasach i środowiskach. Powoduje to niekiedy wrażenie swoistej, choć zwykle jednak pozornej, sprzeczności superlatyw: o ile dla jednych Doktor Powszechny jest genialnym twórcą wielkiej rewolucji pojęciowej, o tyle dla drugich wciela przede wszystkim ideał ponadczasowej "filozofii wieczystej"; o ile dla jednych jest wciąż nie dość odkrytym prorokiem nowych czasów (zgoła "modernistą" wśród konserwatywnych teologów-augustyników), o tyle dla drugich uosabia geniusz zasiedziałej w dziejach Europy cywilizacji chrześcijańskiej, christianitas, z jej apogeum pokrywającym się czasowo ze "złotym wiekiem scholastyki".
Kolorem ciemnoniebieskim oznaczamy przypadki, gdy dany Psalm pojawia się codziennie (C). Natomias... more Kolorem ciemnoniebieskim oznaczamy przypadki, gdy dany Psalm pojawia się codziennie (C). Natomiast kolorem fioletowym -gdy Psalm pojawia się raz w miesiącu (M) (jasnofioletowym -gdy zdarza się to co dwa tygodnie). Brak podkreślenia oznacza, że Psalm wraca w cyklu tygodniowym (T). Dodatkowo tłem turkusowym wyróżniliśmy Psalmy, które w pewnych okolicznościach mogą pojawiać się codziennie. W opisach zastosowano przyjęte skróty nazw dni tygodnia (ewentualnie z dodaniem numeru tygodnia z LH) oraz skróty odnoszące się do konkretnych godzin kanonicznych: Ma -Jutrznia lub Godzina Czytań, L -Laudesy, P -Pryma, T -Tercja, S -Seksta, No -Nona, HM -Modlitwa w ciągu dnia, V -Nieszpory, K -Kompleta.
This is a book about the road which the Christian philosophers of the Latin world travelled from ... more This is a book about the road which the Christian philosophers of the Latin world travelled from the concept of being they received from antiquity, focused on essence (or even reduced to consideration of quid est), to the gradual formation of a fuller theory, whose crowning achievement was the discovery that at the foundation of every thing is the act of existence, its proper actus primus.
Genezę uchwalonej na Soborze Watykańskim II Konstytucji o świętej liturgii należy opisywać w dwóc... more Genezę uchwalonej na Soborze Watykańskim II Konstytucji o świętej liturgii należy opisywać w dwóch wymiarach. Pierwszym jest to, co można by nazwać "fizyką‖ tej genezy: ułożony w linii czasu zespół wydarzeń bezpośrednio kształtujących dokument. Daje nam to podstawowy obraz sytuacji, którą jest powstawanie konstytucji. Jednak już w tej warstwie natykamy się na elementy, których zrozumienie wymaga wyjścia poza ową "fizykę‖. W ten sposób przechodzimy do kontekstu co prawda nie tak szczegółowego i bezpośredniego, ale tak samo rzeczywistego i sprawczego, obejmującego przyczyny tyleż oddalone, co powszechniejsze w stosunku do warstwy bliższej -który nazwijmy "metafizyką‖ tej samej genezy. Zaproponowane przez nas odróżnienie pod pewnymi względami jest podobne do sformułowanego przez strukturalizm odróżnienia diachronii i synchronii, jednak pozostaniemy przy terminologii nawiązującej do klasycznej filozofii chrześcijańskiej.
Dekret o ekumenizmie należy do tej -mniej licznej -grupy dokumentów Vaticanum II, które wywoływał... more Dekret o ekumenizmie należy do tej -mniej licznej -grupy dokumentów Vaticanum II, które wywoływały w trakcie ich tworzenia i w latach następnych najwięcej kontrowersji. W omówieniach podkreśla się jego przełomowość -ocenianą pozytywnie lub negatywnie -względem wcześniejszego nauczania i powszechnej praktyki Kościoła.
Deklaracja o wolności religijnej to wśród tekstów Soboru Watykańskiego II dokument pod wieloma wz... more Deklaracja o wolności religijnej to wśród tekstów Soboru Watykańskiego II dokument pod wieloma względami szczególny: jeden z najkrótszych -lecz mający największą liczbę kolejnych wersji poprzedzających ostateczną; dokument o niezbyt wysokiej randze -lecz zawierający nauczanie o wielkim znaczeniu; podkreślający na wstępie swój związek z Tradycją -lecz budzący liczne kontrowersje, właśnie ze względu na swą (rzekomą) niezgodność z wcześniejszym Magisterium; uznawany często za wizytówkę Vaticanum II -lecz przyjęty przy opozycji największej w historii głosowań tegoż Soboru.
Amicenniańskie początki nauki o transcendentaliach
Avicenna was probably the first author who has made a distinction between the being, its essence ... more Avicenna was probably the first author who has made a distinction between the being, its essence (quidditas), and the properties named later transcendentals (Avicenna Latinus says: communia omnibus rebus). His teaching is not perfectly clear and consequent, but Latin medieval thinkers who wrote about the transcendentals in the XIII century (like Philip Chancellor, St. Albert, St. Thomas Aquinas) were inspired by Avicennian questions (e. g. how the transcendentals add something to the being) and terminology (e. g. res, aliquid, comitans).
Człowiek szuka szczęścia, to naturalne. Zanim zda sobie z tego sprawę (jeśli kiedyś sobie zda), s... more Człowiek szuka szczęścia, to naturalne. Zanim zda sobie z tego sprawę (jeśli kiedyś sobie zda), szuka szczęścia instynktownie, trochę jak zwierzę: przybliżając się do tego, co przyjemne, a oddalając od tego, co przykre. Tak działa dziecko. Dziecko ma rację -choć naiwną i niewystarczającą. Dziecko "wie" już, że szczęściem człowieka jest to, co sprzyja człowiekowi, a nie to, co go niszczy. I nawet gdy wraz z dorosłością porzucamy to, co dziecinne, pozostanie to nam jako prawda fundamentalna, odkrycie, wokół którego zaczyna się budować nadzieja życia. Ten zdrowy rdzeń naszego dziecięctwa w szukaniu szczęścia potrzebuje jednak dorosłych oczu i doroślejszych rozpoznań.
Where the arguments grow: the loci in the medieval school education program Due to the wide and s... more Where the arguments grow: the loci in the medieval school education program Due to the wide and speculative nature of grammar, which serves as the foundation of the whole education in the medieval school, many of the issues belonging to other liberal arts appeared already in its framework. So it was, among others, with the issue of the argument. However, the right place to study its explanation was dialectics. While teaching dialectics in schools, the canon from the " encyclopaedia " of Cassiododor and Isidore of Seville was used, which in terms of sources of arguments (loci) came from the " Topics " of Cicero, but it wasn't its slave repetition.
Tekst jest poszerzoną wersją wykładu wygłoszonego w ramach konferencji naukowej " Radość i nadzie... more Tekst jest poszerzoną wersją wykładu wygłoszonego w ramach konferencji naukowej " Radość i nadzieja, smutek i trwoga. Sobór Watykański II z perspektywy półwiecza, zorganizowanej przez Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu, pod patronatem bp. Andrzeja Suskiego, 15 października 2015 r.
Tomasz z Akwinu ma dziś ustaloną pozycję autorytetu filozoficznego – choć dla jednych jest mistrz... more Tomasz z Akwinu ma dziś ustaloną pozycję autorytetu filozoficznego – choć dla jednych jest mistrzem w myśleniu, a dla innych już jedynie myślicielem reprezentującym pewną epokę. Rzadko pamiętamy, że Akwinata bywał przedmiotem licznych wykluczeń i zakwestionowań, zarówno w czasach gdy wykładał na Uniwersytecie Paryskim, jak i w późniejszych wiekach, gdy Uniwersytet aplikował do Akwinaty dominujące oceny metafizyki, teologii i dziedzictwa średniowiecza.
Soborowa konstytucja o liturgii – nawet po dokonanej w jej imię forsownej reformie liturgicznej –... more Soborowa konstytucja o liturgii – nawet po dokonanej w jej imię forsownej reformie liturgicznej – pozostaje do dziś jednym z podstawowych kryteriów w ocenie katolickiej poprawności sprawowania kultu Bożego. Kryterium to dotyczy wprost wszystkich korzystających z obu form liturgii rzymskiej, a pośrednio – także wszystkich rytów katolickich. Jednak właściwe stosowanie tego kryterium wymaga uszanowania hierarchii spraw zaznaczonej w treści dokumentu: inną wagę posiada przyjęcie wyłożonej tam teologii liturgii i jej podstawowej konsekwencji duszpasterskiej, inną – wdrożenie „ogólnych zasad odnowienia liturgii”, a jeszcze inną – zastosowanie się do szczegółowych rozporządzeń. Co więcej, należy także zdawać sobie sprawę, że wewnątrz tej hierarchii – na polach „ogólnych zasad” i szczegółowych poleceń – mamy zwykle do czynienia z wielością kierunków, które przez sam dokument nie zostały sprowadzone do jakiejś harmonii.
Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach Święceń i święceń niższych W numerze 25. konstytucj... more Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach Święceń i święceń niższych W numerze 25. konstytucji Sacrosanctum Concilium, uchwalonej przez Sobór Watykański II i promulgowanej przez papieża Pawła VI w grudniu 1963, znajduje się dyrektywa o następującym brzmieniu: "Księgi liturgiczne niech zostaną jak najrychlej zrewidowane z udziałem znawców i po konsultacji z biskupami z różnych stron świata" 1 .
Pochwały kierowane pod adresem św. Tomasza z Akwinu, jako myśliciela, miewają bardzo różne uzasad... more Pochwały kierowane pod adresem św. Tomasza z Akwinu, jako myśliciela, miewają bardzo różne uzasadnienia -i wygląda na to, że te ostatnie wynikają tyleż z rzeczywistych właściwości dzieła Akwinaty, ileż z poziomu jego recepcji w różnych czasach i środowiskach. Powoduje to niekiedy wrażenie swoistej, choć zwykle jednak pozornej, sprzeczności superlatyw: o ile dla jednych Doktor Powszechny jest genialnym twórcą wielkiej rewolucji pojęciowej, o tyle dla drugich wciela przede wszystkim ideał ponadczasowej "filozofii wieczystej"; o ile dla jednych jest wciąż nie dość odkrytym prorokiem nowych czasów (zgoła "modernistą" wśród konserwatywnych teologów-augustyników), o tyle dla drugich uosabia geniusz zasiedziałej w dziejach Europy cywilizacji chrześcijańskiej, christianitas, z jej apogeum pokrywającym się czasowo ze "złotym wiekiem scholastyki".
Kolorem ciemnoniebieskim oznaczamy przypadki, gdy dany Psalm pojawia się codziennie (C). Natomias... more Kolorem ciemnoniebieskim oznaczamy przypadki, gdy dany Psalm pojawia się codziennie (C). Natomiast kolorem fioletowym -gdy Psalm pojawia się raz w miesiącu (M) (jasnofioletowym -gdy zdarza się to co dwa tygodnie). Brak podkreślenia oznacza, że Psalm wraca w cyklu tygodniowym (T). Dodatkowo tłem turkusowym wyróżniliśmy Psalmy, które w pewnych okolicznościach mogą pojawiać się codziennie. W opisach zastosowano przyjęte skróty nazw dni tygodnia (ewentualnie z dodaniem numeru tygodnia z LH) oraz skróty odnoszące się do konkretnych godzin kanonicznych: Ma -Jutrznia lub Godzina Czytań, L -Laudesy, P -Pryma, T -Tercja, S -Seksta, No -Nona, HM -Modlitwa w ciągu dnia, V -Nieszpory, K -Kompleta.
This is a book about the road which the Christian philosophers of the Latin world travelled from ... more This is a book about the road which the Christian philosophers of the Latin world travelled from the concept of being they received from antiquity, focused on essence (or even reduced to consideration of quid est), to the gradual formation of a fuller theory, whose crowning achievement was the discovery that at the foundation of every thing is the act of existence, its proper actus primus.
Genezę uchwalonej na Soborze Watykańskim II Konstytucji o świętej liturgii należy opisywać w dwóc... more Genezę uchwalonej na Soborze Watykańskim II Konstytucji o świętej liturgii należy opisywać w dwóch wymiarach. Pierwszym jest to, co można by nazwać "fizyką‖ tej genezy: ułożony w linii czasu zespół wydarzeń bezpośrednio kształtujących dokument. Daje nam to podstawowy obraz sytuacji, którą jest powstawanie konstytucji. Jednak już w tej warstwie natykamy się na elementy, których zrozumienie wymaga wyjścia poza ową "fizykę‖. W ten sposób przechodzimy do kontekstu co prawda nie tak szczegółowego i bezpośredniego, ale tak samo rzeczywistego i sprawczego, obejmującego przyczyny tyleż oddalone, co powszechniejsze w stosunku do warstwy bliższej -który nazwijmy "metafizyką‖ tej samej genezy. Zaproponowane przez nas odróżnienie pod pewnymi względami jest podobne do sformułowanego przez strukturalizm odróżnienia diachronii i synchronii, jednak pozostaniemy przy terminologii nawiązującej do klasycznej filozofii chrześcijańskiej.
Dekret o ekumenizmie należy do tej -mniej licznej -grupy dokumentów Vaticanum II, które wywoływał... more Dekret o ekumenizmie należy do tej -mniej licznej -grupy dokumentów Vaticanum II, które wywoływały w trakcie ich tworzenia i w latach następnych najwięcej kontrowersji. W omówieniach podkreśla się jego przełomowość -ocenianą pozytywnie lub negatywnie -względem wcześniejszego nauczania i powszechnej praktyki Kościoła.
Deklaracja o wolności religijnej to wśród tekstów Soboru Watykańskiego II dokument pod wieloma wz... more Deklaracja o wolności religijnej to wśród tekstów Soboru Watykańskiego II dokument pod wieloma względami szczególny: jeden z najkrótszych -lecz mający największą liczbę kolejnych wersji poprzedzających ostateczną; dokument o niezbyt wysokiej randze -lecz zawierający nauczanie o wielkim znaczeniu; podkreślający na wstępie swój związek z Tradycją -lecz budzący liczne kontrowersje, właśnie ze względu na swą (rzekomą) niezgodność z wcześniejszym Magisterium; uznawany często za wizytówkę Vaticanum II -lecz przyjęty przy opozycji największej w historii głosowań tegoż Soboru.
Wykład inauguracyjny brata Tomasza z Akwinu wygłoszony w Paryżu z okazji bakalaureatu biblijnego ... more Wykład inauguracyjny brata Tomasza z Akwinu wygłoszony w Paryżu z okazji bakalaureatu biblijnego Ta jest księga przykazań Bożych i zakon -który jest na wieki; wszyscy, którzy go zachowują, przyjdą do żywota (Ba 4,1). Według Augustyna (De doctrina christiana, 4) uczony mówca tak powinien wykładać, aby uczyć, sprawiać przyjemność i ponaglać: uczyć nieświadomych, sprawiać przyjemność???, kierować opieszałych. Te trzy wymagania spełnia wymowa Pisma Świętego. Uczy ono bowiem przy pomocy swojej wiecznej prawdy: Na wieki, Panie, słowo Twoje trwa (Ps 118, 89). Sprawia przyjemność swoją użytecznością: Jak słodkie są podniebieniu memu słowa Twoje, ponad miód ustom moim (Ps 118, 103). Ponagla skutecznie swoim autorytetem: Czyż słowa moje nie są jak ogień, mówi Pan, i jak młot kruszący skałę? (Jr 23, 29) Przeto Pismo Święte w zdaniu wyżej przedstawionym jest rozważane trojako: -Po pierwsze, ze względu na autorytet, którym ponagla, gdy mówi: Ta jest księga przykazań Bożych. Po drugie, ze względu na wieczną prawdę, którą poucza, gdy mówi: I zakon, który jest na wieki. -Po trzecie, ze względu na użyteczność, którą zachęca, gdy mówi: Wszyscy, którzy go zachowują przyjdą do żywota. Autorytet tego Pisma okazuje się skuteczny z trzech powodów. Po pierwsze, z powodu jego źródła: ponieważ jego źródłem jest Bóg. Dlatego powiedziano: przykazań Bożych. I jeszcze: Ten wynalazł wszystką drogę umiejętności (Ba 3, 37); Gdyż ono było z początku głoszone przez Pana, zostało nam potwierdzone przez tych, którzy słyszeli (Hbr 2, 3). Temu właśnie autorowi należy wierzyć niezachwianie -najpierw z powodu uwarunkowania jego natury, ponieważ jest prawdą: Ja jestem drogą, prawdą i życiem (J 14, 4???); -dalej z powodu pełni wiedzy: O głębokości bogactw, mądrości i wiedzy Bożej (Rz 11, 33); -dalej z powodu mocy słów: Albowiem mowa Boża jest żywa i skuteczna i przenikliwsza niż wszelki miecz obosieczny (Hbr 4, 12). Po drugie, okazuje się skuteczność w konieczności, którą Pismo wykłada: Kto nie uwierzy, będzie potępiony (Mk 16,16). Stąd na sposób przykazania przedstawiana jest prawda Pisma Świętego, i dlatego powiedziano: przykazań Bożych. Te właśnie polecenia przez wiarę kierują intelektem: Wierzycie w Boga, i we mnie wierzcie (J 14, 1); -przez umiłowanie kształcą pożądanie: To jest przykazanie moje, abyście się wzajemnie miłowali, jak ja was umiłowałem (J 15, 12);skierowują do czynu i wykonania: To czyń, a będziesz żył (Łk 10, 28). Po trzecie, pokazuje się skuteczność ze zgodności (ex uniformitate) wypowiedzianych słów, ponieważ wszyscy, którzy przekazywali świętą naukę, tego samego nauczali: Czy więc ja, czy oni tak nauczamy i tak uwierzyliście (I Kor 15, 11). I jest to konieczne, gdyż wszyscy mieli -jednego nauczyciela: Jeden jest nauczyciel wasz (Mt 23, 8); -jednego ducha: Czy nie postępowaliśmy w tym samym duchu? (2 Kor 12, 18); -jedno ponadto pragnienie: Mnóstwo zaś wierzących miało jedno serce i jedną duszę (Dz 4, 32). I dlatego na znak zgodności nauki jest nazywane w liczbie pojedynczej: Ta jest księga. Prawda nauki tego Pisma jest niezmienna i wieczna. Stąd powiedziano: I zakon, który jest na wieki; Niebo i ziemia przeminą, ale słowa moje nie przeminą (Łk 21, 33). Trwa zaś na wieki to prawo z trzech powodów: -Po pierwsze, ze względu na władzę prawodawcy: Bo Pan zastępów postanowił: a któż będzie mógł udaremnić? (Iz 14, 27). -Po drugie, z powodu jego niezmienności: Bo ja Pan i nie odmieniam się (Ml 3, 6); Nie jest Bóg jak człowiek, aby kłamał, ani jak syn człowieczy, żeby się odmieniał (Lb 23, 10). -Po trzecie, z powodu prawdziwości prawa: Wszystkie przykazania Twoje są prawdą (Ps 118, 86); Warga prawdy trwać będzie na wieki (Prz 12, 19); ??? Veritas manet et invalescit in aeternum. Użyteczność tego Pisma jest największa: Ja Pan, Bóg twój, który cię uczę pożytecznych rzeczy (Iz 48, 17). Dlatego powiedziano: Wszyscy, którzy go zachowują, przyjdą do żywota. Życie to zaś jest trojakie. -Pierwsze jest życie łaski, do którego przysposabia Pismo Święte: Słowa, które
Uploads
Papers by Pawel Milcarek