offentleglova

Lova består av fem kapittel og gjev reglar om den ålmenne retten til innsyn i saksdokument, journalar og liknande register for organ som blir omfatta av lova. Kapittel 1 angjev føremålet med lova og kven lova gjeld for (pliktsubjekt). Offentleglova gjeld for alle organ innan stat, fylkeskommune eller kommune, og for andre som er gitt offentlig myndigheit til å tildele goder etter reglar fastsatt i lov. Den gjeld òg for sjølvstendige rettssubjekt (selskap, stiftingar og liknande) der stat, fylkeskommune eller kommune har rett til å utpeike meir enn halvparten av medlemmene i det øvste styringsorganet, som personleg verv eller som representant for statleg, fylkeskommunalt eller kommunalt organ.

Offentleglova gjeld likevel ikkje dersom dette rettssubjektet i hovudsak driv næringsverksemd i konkurranse med og på like vilkår som private. Lova gjeld ikkje for Stortinget, Riksrevisjonen, Sivilombodet og andre organ for Stortinget. Lova gjeld heller ikkje for domstolane og oppgåvene deira etter rettspleielovene.

Lova byggjer på offentlegheitprinsippet, som vil seie at saksdokument i eit organ for offentleg forvaltning, eller i anna verksemd for det offentlege, som hovudregel skal vere opne for innsyn dersom ikkje anna fylgjer av lov eller forskrift med heimel i lov.

Hovudregelen er innsynsrett, og blir regulert nærare i kapittel 2 i lova. Lova inneheld òg føresegner om unntak frå innsynsretten, noko som betyr at lova òg angjev nærare reglar for når ansvarleg organ kan bandleggje eit dokument frå innsyn. Dette er nærare regulert i kapittel 3 i lova. I tillegg har lova føresegner om saksbehandlinga og om retten til å klage på avgjerder teke med heimel i lova i kapittel 4, til dømes avslag på krav om innsyn. Kapittel 5 består mellom anna av reglar om iverksetjing og overgangsreglar. Ein del utfyllande reglar, mellom anna unntaksreglar, finst dessutan i offentlegforskrifta.

Lova tredde i kraft 1. januar 2009, og avløyser offentleglova frå 1970. Retten til innsyn i saksdokument er eit grunnleggjande demokratisk prinsipp og er i dag solid forankra i lovgjeving og praksis, både nasjonalt og internasjonalt. Denne retten er rekna for å vere så viktig at han i 2004 vart grunnlovfesta i § 100 femte ledd:

Alle har rett til innsyn i dokumenta til staten og kommunane og til å følgje forhandlingane i rettsmøte og folkevalde organ. Det kan i lov setjast grenser for denne retten av omsyn til personvern og av andre tungtvegande grunnar.

Sakshandsaminga ved alle offentlege organ skal vere forankra i skriftleg dokumentasjon. Forvaltningslova 2025 (tidspunkt for ikraftsetting ikkje vedteke) seier at «Saksbehandlingen i forvaltningen skal være skriftlig.» Alle organ som går inn under offentleglova har som allmenn regel plikt etter arkivlova og arkivforskrifta til å journalføre og arkivere alle dokument der det er saksopplysingar, utan omsyn til kva slags form dei har, det vil òg seie e-post, tekstmeldingar og opptak av lyd eller bilete.

Retten til å krevje innsyn i saksdokument i forvaltninga er grunngjeve i tre hovudomsyn: demokratiomsynet, kontrollomsynet og rettstryggleiksomsynet. Til dømes treng journalistar innsyn for å avsløre eventuelle kritikkverdig forhold og halde makthavarar ansvarleg. Ein annan grunn til at innsynsretten er så viktig, er for å skape tillit til forvaltninga og auke kunnskapen i befolkninga om korleis avgjerder i forvaltninga treffast. Openheit skal vidare ta sikte på å hindre maktmisbruk og korrupsjon.

Saksdokument som går inn under denne lova, er dokument som er utferda av organet sjølv, eller som er kome inn til eller blitt lagde fram for eit slikt organ. Omgrepet dokument omfatter «ei logisk avgrensa informasjonsmengd som er lagra på eit medium for seinare lesing, lytting, framsyning, overføring eller liknande» (§ 4), altså uavhengig av korleis denne informasjonen er lagra. Dette omfatter videopptak, film, elektronisk lagra informasjon, e-post, SMS-meldingar og tekst eller bilete lagt ut på sosiale medium, men berre så langt det gjeld verksemda eller ansvarsområdet for organet.

Alle organ som går inn under lova, skal føre journal etter reglane i arkivlova og forskriftene til denne. Journalen er vanlegvis sjølv eit dokument som går inn under reglane om offentleg innsyn, og i praksis den langt viktigaste inngangsportalen for allmenta sitt innsyn.

Det finst likevel ei rekke unntak frå hovudregelen.

Organets eigne «interne dokument» (§ 14), og dokument som organet har innhenta frå underordna organ, eller frå eit departement, kan unntas frå innsyn «når det er nødvendig for å sikre forsvarlege interne avgjerdsprosessar». Det kan òg gjerast unnatak frå innsyn i dei delane av eit dokument som organet har innhenta frå andre, «som inneheld råd om og vurderingar av korleis eit organ bør stille seg i ei sak», men altså ikkje for dei delane som gjeld faktiske forhold, heller ikkje anslag og prognosar som saksbehandlinga kan ta utgangspunkt i.

Dokument i sak om tilsetting eller forfremming i offentlig teneste kan òg bli unntatt, men som utgangspunkt ikkje søkjarlistene. Vidare er det gjort unntak for dokument om melding, rapportar med meir, i samband med lovbrot, frå innsyn i tilbod og protokoll etter regelverk som er gitt i medhald av anskaffelseslova, men berre til valet av leverandør er gjort.

Mange av unntaka i offentleglova gjeld ikkje dokument i si heilhet, berre enkeltopplysningar. Unntaket frå innsyn gjeld då normalt berre desse opplysningene, ikkje heile dokumentet.

Eit viktig unntak er opplysningar som er underlagde teieplikt i lov eller i medhald av lov. Det følgjer av forvaltningslova og helsepersonellova at slike opplysningar som hovudregel ikkje skal bli gitt vidare. Men teieplikta, og med det retten til å nekte innsyn, fell bort dersom den som har krav på hemmeleghald, samtykkjer. Det kan òg gjerast unntak for enkeltopplysningar «når det er påkravd av nasjonale tryggingsomsyn eller forsvaret av landet», og i eit visst omfang der unntak er «påkravd av omsyn til Noregs utanrikspolitiske interesser», så lenge unnatak er naudsynt på grunn av pågåande forhandlingar.

Det kan òg gjerast unntak frå innsyn i enkeltopplysningar av omsyn til det offentlege sin forhandlingsposisjon «når det er påkravd av omsyn til ei forsvarleg gjennomføring av økonomi-, lønns-, eller personalforvaltninga til organet», og under forhandlingar med landbruks-, fiskeri- og reindriftsorganisasjonene. I tillegg kan det gjerast unntak for opplysningar i offentlege dokument dersom innsyn vil motverke eller svekke gjennomføringa av påbud, forbud eller kontrolltiltak, eller føre til fare for enkeltpersonar eller miljøet.

Unntaka frå offentleg innsyn er ikkje eit forbod mot at opplysningane blir gjort offentleg tilgjengelege, dei betyr berre at myndigheitene som utgangspunkt ikkje har plikt til å levere ut dokumenta. Men når det blir sett fram krav om innsyn, må forvaltningsorganet òg vurdere om det skal bli gitt «merinnsyn» – om «omsynet til offentleg innsyn veg tyngre enn behovet for unntak».

Avslag på krav om dokumentinnsyn kan klagast til overordna forvaltningsorgan. Dette skal prøve alle sider av avslaget, også om det i alle fall no bør bli gitt meirinnsyn. Avslag på krav om innsyn kan òg bringast inn for Sivilombudet.