Thanks to visit codestin.com
Credit goes to www.scribd.com

0% found this document useful (0 votes)
68 views155 pages

Women Development

Uploaded by

Rajendra Lamsal
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
68 views155 pages

Women Development

Uploaded by

Rajendra Lamsal
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 155

K

/fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno


P;= Pg= lk= Pd= l;=
l;+xb/jf/, sf7df8f}

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf]] d"NofÍg cWoog


clGtd k|ltj]bg

k|:t'tstf{
k|f]h]S6 l/;r{ P08 OlGhlgol/Ë P;f]l;o6;\
nlntk'/, g]kfn
ljifo— ;"lr
ljifo k[i7 g+=
;f/f+z k|ltj]bg
kl/R5]b !
!= kl/ro !
!=! dlxnf ljsf;sf] cGt/f{li6«o kl/j]z !
!=@ dlxnf ljsf;sf] /fli6«o kl/j]z @
!=# g]kfndf dlxnf ljsf;sf sfo{qmd !!
!=$ dlxnf ljsf;sf sfo{qmd !$
!=% dlxnf ljsf;sf ;+rflnt sfo{qmdx? !*
!=^ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"Nof+Íg cWoogsf] p2]Zo @%
!=& cWoogsf If]q @%
!=* cWoog ljlw @*
!=( ;"rgf tyf tYofÍ laZn]if0f #%
!=!) dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"NofÍg #%
!=!! cWoogsf l;dfx? #%
kl/R5]b @
@= n}lËs tYof+s laZn]if0f / tYout ljj/0f #^
@=! dlxnf ljsf; cj:yf #^
@=@ n}lËstf / ljsf; #&
@=# ;e]{If0f ;DaGwLtYof+s $!
#= d"Nof+sgsf] glthf $#
#=! sfo{qmdsf] cf}lrTo $#
#=@ sfo{qmdsf]] k|efjsf/L %%
#=# sfo{qmdsf] sfo{bIftf ^$
#=$ sfo{qmdsf]] k|efj ^*
#=% sfo{qmdsf] lbuf]kgf *!
#=^ sfo{qmdsf] cflwsf/ k|fKt ;d"xsf] ;Gt'li6 *%
#=& sfo{qmddf ;dfj]zLs/0f *^
#=* sfo{qmdsf] cGt/ ;DaGw ljZn]if0f **
kl/R5]b @
$=! ;du| d"Nof+sg lgisif{ *(
%= ;'emfj / sfo{ of]hgf ($
%=! gLltut :t/df ($
%=@ dWod :t/df (^
%=# ;+rfng :t/df (&
&= Joj:yfkg sfo{of]hgf ((
cg';r" Lx? M
cg';"rL ! M 3/w'/L ;e]{If0f k|ZgfjnL gd"gf
cg';"rL @ M dlxnf ljsf; sfo{qmsf lqmofsnfkx?
cg';"rL # M ;d"xut 5nkmnsf lgrf]8x?

iii
tflnsf
tflnsf k[i7 g+=
tflnsf g+= ! M d"Nof+Ísgsf dfks ;"rsx? @*
tflnsf g+= @M ;d"xut 5nkmnsf ljj/0f #$
Tflnsf g+= # dlxnfsf] ljleGg ;"rsx?sf] cj:yf #^
tflnsf g+= $ n}lËs ljsf; ;DaGwL ;"rsx? #*
tflnsf g+= % laleGg ;]jf tyf If]qdf dlxnf ;xeflutf $)
tflnsf g+=^M dlxnf lx+;fsf] cj:yf $)
tflnsf g+= &M dlxnf / afnaflnsf ;DaGwL ck/fw tyf c;fdflhs sfo{x? $!
Tflnsf g+= *M ;e]{If0f ul/Psf 3/w'/L ;+Vof $@
Tflnsf g+= (M ;e]{If0f ul/Psf 3/w'/Lsf] hfthftL ljj/0f $@
tflnsf g+= !)M ;e]{ ul/Psf 3/kl/jf/sf] 3/sf] lsl;d $#
tflnsf g+= !!M dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ;d]6]sf If]q tyf ;fd"lxsLs/0fsf] cj:yf %)
Tflnsf g+ !@M dlxnf ljsf; sfo{qmddf ;fdflhs kl/rflnsfsf] e"ldsfsf] ;Gt'li6 :t/ %$
Tflnsf g+= !#M dlxnf ;d"x ;ldt / ;+:yfsf] aflif{s a[l4 b/ %^
tflnsf g+= !$M dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfsf] art/ / nfugLsf] cj:yf %*
tflnsf g+=15M pBd Joj;fo ;+rfng ;DaGwL ljj/)f %(
Tflnsf g+= !^M dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] vr{ / k|lt OsfO{ vr{ ^$
Tflnsf g+= !& M laleGg sfo{qmdsf] ah]6 / vr{sf] l:ylt ^%
tflnsf g+=!*M dlxnf ljsf; sfo{qmdsf nflu ah]6 Joj:yf -? )))df _ ^&
tflnsf g+=!(M dlxnf ljsf; sfo{qmaf6 ;+rflng tflnddf ;xeflutf ^*
Tflns g+=@)M lhNnfut ?kdf tflndsf] pko'Qmttfsf] cj:yf ^(
tflnsf g+=@!M dlxnf ljsf; sfo{qmdaf^ cfkm\gf] egfO{ /fVg] Ifdtf clea[l$ &)
tflnsf g+=22M dlxnfsf] lg)f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g &)
tflnsf g+=23M dlxnfsf] lg)f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g (Case VS Control) &@
tflnsf g+=@$M dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf jf/] ;Gt'li6 (Case VS. Control) &#
tflnsf g+=25M dlxnfx?sf] ;fdflhs kl/jt{gsf] cj:yf (Case VS. Control) &#
tflnsf g+=26M #/of;L ;+:sf/hGo kIfx?df ePsf kl/jt{gx? &$
Tflnsf g+=@& MlhNnfut ?kdf #/]n' lx+;f ef]u]sf] cj:yf &%
tflnsf g+= @*M vfg]kfgLsf] >f]tsf] cj:yf &*
Tflnsf g+=@(M vfg]kfgL Nofp+bf nfUg] ;do artsf] pkof]u (Case VS. Control) &(
Tflnsf g++ #)M zf}rfno k|of]usf] cj:yf *)
tflnsf g+= #!M ;fa'g kfgLn] xft x'g] cj:yf *!
tflnsf g+= #@M dlxnfx?nfO{ ul/Psf] nufgLsf] ;Gt'li6sf] :t/ *%
tflnsf g+=##M pBd Joj;fodf dlxnfsf] ;Gt'li6 :t/ *%
tflnsf g+= #$ M d"Nof+Ísgsf dfks ;"rsx? ($
tflnsf g+= #%M Joj:yfkg sfo{ of]hgf ((

iv
;f/f+z k|ltj]bg
dlxnf ljsf;sf] If]qdf ljZjJoflk ?kn] lg/Gt/ rflnPsf sbd / k|of;x?af6 dlxnf ljsf;df cfhsf]
l:yltdf k'Ug ;lsPsf] xf] . ;g\ !&(@ df Mary Wollstonecraft åf/f lnlvt "A Vindication of the
Rights of women" ;DaGwL k':tsdf pNn]lvt ljifoj:t'n] dlxnfsf] clwsf/sf] nflu / n}lËs
;dfgtfsf] lgldQ cfwf/zLnf tof/ u/]sf]] b]lvG5 . ;+o'Qm /fi6«;+3sf] a8fkqsf] wf/f ! df 3f]lift
p2]Zo cg'?k lnËe]b ljgf ;a}sf] df}lns :jtGqtf / dfga clwsf/ k|ltsf] ;Ddfg k|a4{g Pj+
k|f]T;fxgsf nflu cGt/f{li6«o ;xof]u xfl;n ug]{ pNn]v 5 . ;g\ !($* df ;+o'Qm /fi6«;+3sf]
dxf;efn] dfgj clwsf/sf] ljZjJoflk wf]if0ffkq hf/L ub}{ dfgjdfqsf g};lu{s clwsf/ / :jtGqtfsf]
pNn]v u/]sf] 5 . ;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efaf6 ;g\ !(&@ df kfl/t u/]sf] ;+sNkn] ;dfgtf ljsf; /
zfGtLsf] a[xt nIo xfl;n ug{ laZj sfo{ of]hgf kfl/t u/L ;g\ !(&% nfO{ cGt/f{li6«o gf/L jif{
3f]if0ff u¥of] . o;} qmddf bf]>f] laZj dlxnf ;Dd]ng ;g\ !(*), t]>f] !(*% / rf}yf] ;g\ !((% df
;DkGg eof] . dlxnfsf] ;jf{lËg ljsf;sf] nflu a]lhË ;Dd]ng !(^%, a]lhË hf]8 % ;g\ @))), a]lhË
hf]8 !) ;g\ @))% n] klg dxTjk"0f{ e"ldsf v]n]sf] 5 .

g]kfndf dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] z'?jft klxnf] k~raifL{{o of]hgf @)!# b]lv ePtf klg lj=;+= @)#*
;fndf :yfgLo ljsf; dGqfno cGt{ut dlxnf ljsf; zfvfsf] :yfkgf u/L ;+fu7lgs ?kdf ;+rflnt
x'Fb} cfPsf] 5 . la=;+= @)$& ;fndf s]Gb|df /x]sf] dlxnf ljsf; zfvfsf] :t/f]Gglt u/L dxfzfvf
agfOof] eg] lj=;+= @)%^ df pQm dxfzfvfnfO{ :yfgLo ljsf; dGqfnoaf6 dlxnf afnaflnsf tyf
;dfh sNof0f dGqfno cGtu{t /flvof] . ldlt @)%&.#.@^ sf] lg0f{oaf6 dlxnf ljsf; dxfzfvfnfO{
dlxnf ljsf; ljefudf / lhNnf l:yt dlxnf ljsf; zfvfnfO{ dlxnf ljsf; sfo{fnodf / @)&.^.!@
df dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nodf kl/0ft ub]{ dlxnf lasf; ;DaGwL sfo{ ul/b} cfPsf] 5 .

ljut #) jif{ b]lv ;+rflnt dlxnf ljsf; sfo{qmdn] &% lhNnfsf uf=lj=; tyf gu/kflnsfsf j8fx?
;d]l6Psf] / ;f] sfo{qmdaf6 cf=j=@)&).)&! ;Dd k|alw{t ePsf !%),*$@ dlxnf ;d"xdf /
*,(@,$&$ dlxnf ;b:ox? /x]sf 5g\ . ;d"xdf cfj4 s'n ;b:o dWo] !^=)@ k|ltzt blnt, ##=*%
k|ltzt hghflt / %)=!# k|ltzt cGo ;d'bfosf dflxnfx? 5g\ . pQm !%),*$@ dlxnf ;d"xaf6
!^,^!@ ;ldlt / !,^#^ btf{ ePsf dlxnf ;+:yfx? / !%& tby{ dlxnf ;+:yf u7g ePsf 5g\ .
pNn]lvt ;+:yfx? ;xsf/L P]g, @)$* cGtu{t btf{ e} lqmoflzn /x]sf 5g\ . dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6
k|alw{t ;d"xsf] s"n art @^! s/f]8 @^ nfv 5 eg] pQm /sd dWo] nufgL @%! s/f]8 %( nfv ^*
/x]sf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] t]>f] kIfLo d"NofÍg cWoogsf] d"Vo p2]Zo g} o; sfo{qmdsf] cf}lrTo,
k|efjsfl/tf, k|efj, sfo{bIftf, bLuf]kgfsf] n]vfhf]vf ug'{ /x]sf] 5 . o; ;DaGwL cWoog ubf{ ldl>t
ljlw ckgfO -bf]>f] ;"rgf k|0ffnL tyf k|fylds ;"rgf k|0ffnLaf6_ ljleGg cfjZos ;"rgfx? ;+sng /
laZn]if0f u/L kl/df0fTds tyf u'0ffTds ljlw cg'?k ljZn]if0f ul/Psf] 5 . pNn]lvt ;"rgfx? ;+sng
ubf{ ;xeflutfTds k4tL, :ynut lgl/If0f, k|fljlws ;e]{If0f, 3/w'/L ;e]{If0f, nlIft ;d"xut 5nkmn,
k|d"v ;"rgfstf{x?sf] cGt{jftf{sf] dfWodaf6 ul/Psf] 5 .

dlxnf ;DaGwL cfFs8fx?nfO{{ t'ngfTds ?kdf x]bf{ 5}6f} of]hgsf] k"jf{j:yfdf dlxnfsf] hg;f+lvo
cg'kft $(=# k|ltzt /x]sf]df @)^* sf] hgu0fgf cg';f/ dlxnfsf] hg;+lvo cg'kft %!=$ k|ltzt
ePsf]n] cfwf eGbf a9L lx:;f cf]u6g k'u]sf] b]lvG5 . dlxnfx? hGdbf ck]lIft pd]/ $!=! jif{

v
ePsf]df xfn a[l4 e} ^$=% aif{ e} k'?if ;x/ /x]sf] 5 . ljjfxsf] cf}ift pd]/ !^=* jf6 a[l4 e} !&=%
jif{ sfod x'g uPsf] b]lvG5 . k"jf{j:yfdf bz jif{ / ;f] dflysf] ;fIf/tf b/ %=@ k|ltzt /x]sfdf xfn
%#=# k|ltzt ePaf6 lzIffsf] If]qdf pNn]vgLo ;'wf/ e} dlxnfx?sf] z}lIfs, ;fdflhs / r]tgfdf
clea[l4 x'g ;s]sf] 5 . >dsf] ;xeflutf b/ klxnf #%=! k|ltzt /x]sf]df clxn] *)=! k|ltzt ePaf6
k'?if ;/xg} >ddf ;xeflutf b]lvPsf] 5 . ;fy} cfly{s ?kn] ;lqmo dlxnf #%=! Aff6 %#=! k|ltzt
k'u]sf] x'Fbf cfly{s lqmofsnfkdf dlxnfx? ;lqmotf a9g yfn]sf] 5 . dlxnfx? 3/wGbfdf dfq l;ldt
x'G5g\ eg] cjwf/0ffnfO{ kl/jt{g ub}{ 3/wGbf ug]{ dlxnf klxnf %&=! k|ltzt /x]sf]df ;f] 3l6 &=^
k|ltztdf sfod x'g ;s]sf] 5 .

;xsf/Ltkm{ dlxnfsf] l:ylt cfsng ubf{ dlxnfåf/f ;+rflnt ;xsf/L ;+:yf, s"n ;xsf/L ;:yfsf]
!!=& k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdåf/f k|alw{t ;xsf/L ;+:yfsf] xsdf s"n ;xsf/L
;+:yfsf] %=@ k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnfåf/f ;+rflnt s"n ;xsf/L ;+:yf dWo] dlxnf ljsf;
sfo{qmdx?åf/f k|alw{t ;xsf/L ;+:yf $$=& k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L ;xsf/Lsf] Joj:yfkgdf
dlxnfx?sf] ;xeflutf ##=%& k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; ;DaGwL ;"rf°x?df dfgg ljsf;
;"rf+° 0=540 /x]sf] % eg] n}lés c;dfgtf ;"rf° 0=479, n+lés ljsf; ;"rf° 0=514 /
n}lés ;zlQms/)f dfks 0=568 /x]sf] % .

;/sf/L ;]jfdf /x]sf dlxnfx?sf] l:ylt ljZn]if0f ubf{ Gofo ;]jfdf #=)! k|ltzt /x]sf] 5 eg]
lghfdtL ;]jfdf klg @)=* k|ltzt dfq dlxnf /x]sf 5g\ . g]kfn k|x/L, z;:q k|x/L tyf g]kfnL
;]gfdf Hofb} Go"g dfqfdf ;xeflutf ePsf] kfO{G5 . :jf:Yo ;]jf cGtu{t 8fS6/df #$=!! k|ltzt tyf
OlGhlgo/df !$=#( k|ltzt dlxnf /x]sf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] cf}lrTosf ;DaGwdf :ynut ;e]{If0fsf] cf+s8f cg';f/ s/Lj *! k|ltzt
dlxnfnfO{ dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;xof]u k'u]sf] b]lvG5 eg] s/Lj !( k|ltzt dlxnfnfO{
sfo{qmdaf6 ;xof]u k'Ug g;s] b]lvg cfPsf] 5 . ;fdflhs kl/rflnsfsf] e"ldsf / k|efjsfl/tf
;DaGwdf k|fKt cf+s8f cg';f/ $!=* k|ltztn] l7sl7s} ePsf] cf}NofPsf 5g\ eg] clt ;Gtf]ifhgs
!)=# k|ltzt / ;Gtf]ifhgs @%=@ k|ltzt /x]sf 5g\ . pNn]lvt egfO{nfO{ dfGg]] xf] eg] ;fdflhs
kl/rosf] e"ldsf Tolt pT;fxhgs ePsf] b]lvb}g .

dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ z'? b]lvg} ;fnj;fnL ?kdf lg/Gt/tf lbb} ;+rfng x'Fb} cfPsf] xf] . ;dosf]
lglZrttf (Time bound) df cfwfl/t sfo{qmd gePsf] / cfwf/e"t cWoog (Baseline Study) gePaf6
d"NofÍg sfo{ sl7g x'g uPsf] 5 . cf=j= @)#(.$) b]lv @)^*.^( ;Dd u7g ePsf / ;f] kZrft
u7g ul/Psf dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfx?sf] ljj/0f cWoog ubf{ @)^*.^( b]lv @)^(.&) sf]
dlxnf ;d"xsf] a[l4 b/ &=% k|ltzt, nfeflGjt ;b:o ;+Vofsf] k|ltzt (=& k|ltzt a[l4 ePsf] 5 .
o;/L a[l4 ePsf] k|ltztdf hghftL tkm{ !# k|ltzt / blnt tkm{ %=* / cGo *=& k|ltzt /x]sf]
b]lvG5 . ;fy} u7g ePsf dlxnf ;+:yfsf] a[l4 b/ *=( k|ltzt /x]sf] 5 .

sfo{qmdaf6 pBd Joj;fodf ;+nUg dlxnfsf] l:ylt s]; / sG6«f]n tkm{ x]bf{ !$=& k|ltzt dlxnfx?
sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf -s];df_ pBd Joj;fodf ;+nUg /x]sf 5g eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf
If]qdf -sG6«f]ndf_ !@=@ k|ltzt dlxnf dfq pBd Joj;fodf ;+nUg ePsf] b]lvG5 . pNn]lvt cf+s8fn]
pBd Joj;fodf ;+nUg u/fpg] sfo{ dlxnf ljsf; sfo{qmdn] nlIft ;d"xnfO{ ;d]6g] tkm{ pT;fxhgs
;kmntf kfpg ;s]sf] b]lvb}g . zLk ljsf; tflnd lng] dlxnfsf] ;+Vof sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qdf #!
k|ltzt / sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf * k|ltzt /x]sf] 5 . laBfno ljd"v lszf]/Lsf] nflu nlIft
sfo{qmdsf] pknAwL ;DaGwdf clt ;Gtf]ifhgs !#=$ k|ltzt b]lvG5 eg] #@=% k|ltzt l7sl7s} /x]sf]
b]lvG5 . lszf]/Lx?;+u ul/Psf] ;d"x 5nkmnsf lgrf]8 cg';f/ sfo{qmdaf6 zLk ljsf; ;DaGwL tflnd
k|fKt eO{ crf/ agfpg], w'k agfpg], a]tafF;sf ;fdfg agfpg], ;fgf ls/fgf tyf lrof k;n ;+rfng
vi
ug]{ u/]sf] ePtfklg Joj;flos ?kdf eg] clw a9\g g;sf]sf] l:ylt 5 . pBd tyf Jo;foaf6
pTkflbt a:t'x?sf] ahf/sf] :yfgLo ?kdf dfq ;Lldt /x]sf] / d"Vo ahf/ s]Gb|x?df pTkflbt ;fdfg
n}hfg / ahf/ Joj:yfkg ug{ a9L vr{ nfUg] / ahf/ ;DaGwL hfgsf/L sd ePsf sf/0fn] ubf{
;fdfgn] plrt d"No kfpg g;s]sf]n] Joj;fo la:tf/ x'g ;s]sf] 5}g .

dlxnf ljsf; sfo{qmd nfu" ePsf :yfgdf u7g ePsf dlxnf ;d"xsf ;b:ox? dWo] cg'lzIf0f tflnd
k|fKt ug]{ *!=! k|ltzt /x]sf] b]lvG5 eg] cfwf/e"t tflnddf *#=) k|ltzt /x]sf] 5 . g]t[Tj tyf
;+:yfut ljsf; tflndf ##=( k|ltzt dlxnf ;xeflu ePsf] b]lvG5 . pNn]lvt tflndn] ubf{
dlxnfx?n] cfˆgf] s'/f ;d"x, ;dfh tyf ljleGg lgsfox?df /fVg ;Sg] Ifdtfdf clea[l4 ePsf] 5 .
lhNnfut ?kdf x]bf{ ;a}h;f] lhNnfsf () k|ltzt eGbf a9L dlxnfx? cfˆgf] s'/f lgle{s ?kdf /fVg
;Sg] ePsf] b]lvG5 . kfl/jfl/s ljifox?df :jo+ lg0f{o lng] Ifdtfdf klxnf ^)=@Ü /x]sf]df sfo{qmd
;+rfng kZrft &*=#Ü k'u]sf] x'Fbf dlxnfx?sf] lg0f{o Ifdtfdf kl/jt{g ePsf] b]lvG5 . ;f]xL ljifodf
sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf klg dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf ^&=$Ü ePaf6 dlxnf ljsf; sfo{qmdsf]
k|efj Hofb} pT;fxhgs eg] b]lvb}g .

3/kl/jf/sf] ;b:ox?nfO{ lzIff pknJw u/fpg] ;DaGwL kfl/jfl/s lg0f{odf dlxnfsf] ;xeflutf
sfo{qmd ;+rfng x'g' eGbf klxnf #!=@Ü /x]sf] lyof] eg] sfo{qmddf ;xeflu eP kZrft a[l4 e} ^#=%Ü
k'u]sf] 5 . o;af6 dlxnfx?n] cfˆgf] 5f]/f5f]/Lsf] lzIff lbIffdf lg0f{o ug{ ;Sg] ;Ifdtf sfo{qmd
kZrft pNn]Vo ?kdf ;'wf/ ePsf] b]lvG5 . kmn:j?kM 5f]/LnfO{ ljBfno k7fpg] / lzIffdf kx'Fr
clea[l4 x'g k'u]sf] :ki6 b]lvG5 . dlxnfsf] ;r]tgf tyf ;"rgf k|jfxsf sf/0fn] ubf{ k/Dk/fut s'l/lt
tyf cGwljZjf;nfO{ qmdzM x6fpb} nfg] sfo{df klg ;'wf/ ePsf] 5 . 3/kl/jf/sf ;b:ox? vfglkg
ubf{ dlxnfn] kl5 vfg] k|rng klxnf @!=# k|ltzt /x]sf]df xfn !&=$ k|ltzt /x]sf] kfOof] eg]
sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf eg] cem} klg @^=& k|ltzt /x]sf] 5 . 3'D6f] /fVg] rngsf ;DaGwdf
sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf klxnf !@=^Ü /x]sf]df xfn 36g u} *=&Ü df l;ldt /xg uPsf]5 .
5'jf5'tsf ;DaGwdf klxnf @@=!Ü /x]sf]df xfn (=!Ü dfq /x]sf] 5 . afnljjfxdf cem} *= (Ü /x]sf]
b]lvG5 . ljwjf Psn dlxnf ljjfx ug]{sf] ;+Vof a[l4 e} $#=$ k|ltzt k''u]sf] 5 . pNn]lvt ;fdflhs
;+:sf/df cfPsf] ;'wf/nfO{ pT;fxhgs dfGg' kb{5 .

dlxnfx?n] 3/]n' lx+;f ef]Ug] qmd cem} sfod /x] klg klxn]sf] t'ngfdf sdL x'Fb} uPsf] kfOPsf] 5 .
3/]n' lx+;f lj?4 sfg"gL pkrf/sf nflu ;DalGwt lgsfodf ph'/L ug]{ dlxnfx?sf] k|ltzt sfo{qmdn]
;d]l6Psf] If]qdf %) k|ltztn] ph'/L ug{ hfg] u/]sf] b]lvG5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf !(
k|ltzt dlxnfn] dfq ph'/L ug]{ u/]sf] b]lvG5 . o;af6 sfo{qmd ;+rflnt ePsf If]qsf dlxnfx? a9L
;Ifd tyf 3/]n' lx+;fsf] la?4 ph'/L ug]{, cfjfh p7fpg ;Ifd x'Fb} uPsf] kfOPsf] 5 . 3/kl/jf/sf]
cfDbfgL tyf vr{ ;DaGwL ljj/0fsf] laZn]if0f ubf{ k|lt kl/jf/ aflif{s cfDbfgL klxnf ?= ($,))).
ePsf]df a[l4 e} ?= !$#,))). k'u]sf] b]lvG5 . ;fy} pQm cfDbfgL vr{af6 x'g] art klxnf ?= @),))).
ePsf]df clxn] a[l4 e} ?= $(,))). k'u]sf] 5 . o;/L 3/kl/jf/sf] artdf ePsf] a[l4sf sf/0fn] u/LjL
Go"lgs/0f ug{ ;xof]u k'u]sf] 5 .

gu/kflnsf tyf uf=lj=;=sf j8f gful/s d~rx?df dlxnfx? ;+nUgtf a9\b} uPsf] kfO{G5 . sfo{qmdn]
;d]l6Psf] If]qdf !@=# k|ltzt dlxnf ;dfj]z ePsf 5g\ eg]] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qaf6 ^=#
k|ltzt dlxnf dfq ;xeflutf ePsf] b]lvG5 . pkef]Qmf ;ldltdf dlxnfx?sf] ;xeflutfsf ;DaGwdf
sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qdf #&=$ k|ltzt ;xeflutf /x]sf] b]lvG5 eg] sfo{qmd ;+rfng gePsf If]qdf
pkef]Qmf ;ldltdf ;xeflutf s/Lj #)=) k|ltzt x'g uPsf] b]lvPaf6 dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng
ePsf If]qdf s]xL dfqfdf ;xeflutf a9\g'sf ;fy} ljsf; sfo{df ;lqmotf hgfPsf] kfOof] . :yfgLo
:t/sf dlxnfx?sf] ;lqmotf / ;xeflutfdf ;+rflnt ;xsf/L ;+:yf k|lt ;a} ;b:ox?sf] lhDd]jf/L,
ckgTj tyf st{Jolgi7tfsf sf/0f ;+:yfdf a]OdfgL, clgoldttf, ljjfb cflb cGo ;xsf/L ;+:yfsf]
vii
t'ngfdf lgs} sd x'g] u/]sf] b]lvG5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rflnt ;+:yfx?åf/f ul/Psf]
nfugLdf dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf] :t/ x]bf{, clt ;Gtf]ifhgs !)=@ k|ltzt / ;Gtf]ifhgs $^=& k|ltzt
b]lvG5 . pBd tyf Joj;fosf nflu k|bfg u/fPsf] zLk ljsf; tflnd, kF"hL kl/rfng ;DaGwdf
dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf] :t/ ;Gtf]ifhgs /x]sf] eGg] @^=@ k|ltzt, l7sl7s} /x]sf] eGg] ##=& k|ltzt /
sd ;Gt'i6 !(=( k|ltzt /x]sf] b]lvG5 .

k|foh;f] uf=lj=;= / gu/kflnsfsf j8fx?df ;+rflnt dlxnf ljsf; sfo{qmdn] nlIft ljkGg ju{ /
u/Lj dlxnfx?nfO{ ;d]6\g ;s]sf] b]lvG5 . ;fdflhs ;dfj]zLs/0f tkm{ ul7t dlxnf / ;d"xdf
;lDdlnt dlxnfx?df blnt, hghftL, / cGodf qmdzM !^=)@ k|ltzt, ##=*% k|ltzt, %)=!# k|ltzt
/x]sf] b]lvPsf] 5 . ;+rfns ;ldltsf kbflwsf/Lx?sf] lgjf{rg aflif{s ;fwf/0f ;efaf6 x'g] u/]sf] 5 .
;d"xsf ;a} ;b:ox?nfO{ ;dfg dtflwsf/ / ;+:yfsf] kbflwsf/L aGg kfpg] ;dfg cj;/ k|bfg
ul/Psf] 5 . ;+rfns ;ldlt / ;fwf/0f ;efaf6 x'g] lg0f{ox?df 5nkmn u/L ;'emfj /fVg] / lg0f{o
k|s[ofdf ;xeflutf hgfpg] cj;/ ;dfg ?kn] ;a} ;b:onfO{ x'g] x'Fbf ;+:yfsf] ;fd"lxs lhDd]jf/L /
pQ/bfloTj /xg] u/]sf] 5 .

tflndx?af6 dlxnfsf] JolQmTj ljsf; tyf pgLx?sf] l;sfO{df clea[l4 e} ;dIf x'g ;s]sf 5g\ .
cWoogsf l;nl;nfdf tflndsf] pko'Qmtf ;DaGwL ul/Psf] cWoogsf] glthf cg';f/ s/Lj ^^=$
k|ltzt dlxnfx?n] tflnd pko'Qm ePsf] atfPsf 5g\ . dlxnf ljsf; sfo{qmdx?af^ ;+rfng ePsf
100 eGbf a(L lqmofsnfkx?nfO{ Jojl:yt / pkof]uL agfpg k|fyldstf tf]ls lglZrt
s[ofsnfknfO{ lglZrt ;dofjlw tf]sL km]h cfp^ ug]{ sfo{ of]hgf gePaf^ o:tf lqmofsnfkx?
lg/Gt/ ?kdf ;+rfng x'+b} cfPsf] % . xfn ;+rflnt sfo{qmdx? dWo] u/Lj la?$ dlxnf cleofg
sfo{qmdnfO{ Joj;flos ;d"x ljsf; ;DaGwL sfo{qmddf PsLs[t u/L ;+rfng ug],{ n}lés lx+;f
sfo{qmd cGt/ut k"g{tfhls tflnd / /]vf°g e|d)f cflb so{qmdx? km]h cfp^ ug'{ kg]{ b]lvG% .
To;}u/L ;fdflhs kl/rfng sfo{qmd cGt/ut ;fdflhs kl/rfnsn] ug]{ u/]sf] sfo{nfO{ dlxnf
ljsf; sfof{noaf^ ug]{ u/L km]hcfp^ ub} n}hfg] / laleGg sfo{qmd cGt/ut /x]sf /]vf°g
e|d)f lhNnf leq ug]{ gLlt lng' cfjZos b]lvG% . To;}u/L /fli^«o / cGt/f{li^«o:t/sf ljleGg
;+# ;+:yfn] ;+rfng ub}{ cfPsf] dlxnf ljsf; ;DaGwL lqmofsnfkx?sf] aLrdf ;dGjosf] sldn]
ubf{ Ps?ktf x'g g;s]sf] l:ylt ljBdfg /x]sf] % .

:yfgLo lgsfox? uf=lj=;=, gu/kflnsf, lhNnf ljsf; ;ldldt nufot lhNnf:t/sf cGo ljifout
lgosfx?n] dlxnf ljsf; ;DaGwL sfo{df d"n k|jfxLs/)f ug]{ plrt sfo{qmd dfkm{t dlxnf ljsf;
sfo{qmd;+u ;xsfo{ ug'{ kg]{df sdL b]lvg cfPsf] % . ;g\ 2011 ;Ddsf] cf+s*f cg';f/
dlxnfx?sf] zf/Ll/s lx+;f 13=7 k|ltzt / zf/Ll/s tyf of}ghGo lx+;f s/Lj 26 k|ltzt x'g'sf
;fy} #/]n' lx+;f ef]Ug] s/Lj 14 k|ltzt dfq /x]sf]n] o;df klg qmdz ;'wf/ x' +b} uPsf] cj:yf
% .

laBfno lad'v lszf]/Lx?sf] ax'cfoflds ljsf; ug]{ clek|fon] dlxnf ljsf; sfo{qmdn]
hLjgf]kof]uL l;k ljsf; tflnd, lszf]/f ljsf; tflnd, Joj;flos tflnd, :jf:Yo pkrf/ ;xof]u,
g]t[Tj Pj+ JolQmTj ljsf; ;DaGwL tflndf ;fdflhs r]tgf hfu/)f nufotsf lqmofsnfkx?
;+rfng ub} cfPsf] % . o:tf ;d"x;+usf] %nkmn / cGt/lqmofdf lszf]/Lx?nfO{ cfTdlge{/ /
;Ifd agfpg dlxnf ljsf; sfo{qmdn] cfjZos ;'wf/ ug'{ kg]{ b]lvG% .

viii
cWoogaf^ dlxnfx?;+u ;DalGwt ;fdflhs l/tLl/jfh, k/Dk/f af/]df sfhlqmof ug],{ dnfdL hfg]
/ ;fdflhs Pj+ wfld{s sfo{df afhf ahfpg] h:tf sfo{df qmdz 11 af^ 33 k|ltzt, 14 af^
44 k|ltzt / 12 af^ 32 k|ltzt k'uL pNn]Vo ?kdf kl/jt{g ePsf] kfOG% .

dlxnf ljsf; ;DaGwL ;dli6ut /fli6«o gLltsf] :ki6 vfsf gePsf]n] dlxnf ljsf;sf ljljw
kIfx?nfO{ ;d]l6g] u/L :ki6 vfsf ;lxtsf] u'? of]hgf agfO{ sfof{Gjog ug'{ kg]{ b]lvG5 . sfo{qmdsf[
;f]r tflnsfnfO{ k"g/fjnf]sg u/L gofF agfO{ sfo{qmdsf] nIo, /0fgLlt, pknAwLx? lglZrt
;dofalwsf cfwf/df to ul/g' kb{5 . dlxnf ljsf; tyf afnaflnsf ;DaGwL sfo{qmdx? dlxnf tyf
afnaflnsf dGqfno, ljefu tyf cGt/f{li6«o bft[ lgsfo, cGt/f{li6«o tyf /fli6«o u}/ ;/sf/L ;+:yf
cflbaf6 ;+rflnt ePsf / oL sltko sfo{qmdx?sf] ljrdf k|efjsf/L ;dGjo gePaf6 bf]xf]/fkgf x'g
uPsf]n] lhNnfdf sfo{qmd th'{df ubf{ ;+oGq agfO{ ul/g' kg]{ b]lvG5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 u7g
ePsf ;d"x, ;ldlt tyf ;+:yfx?nfO{ cGo ljifout lgsfo tyf sfo{qmdx?n] ;d]t ;f]xL ;d"xnfO{ g}
kl/rfng / pkof]u ug]{ gLlt cjnDjg ul/g' kb{5 . ;d"x / ;ldltn] ;+sng u/]sf] art /sdsf]
;'/Iffsf] nflu cfufdL b'O{ jif{ leq ;xsf/L ;+:yfdf hDdf ul/g' kb{5 .

dlxnf tyf afnaflnsf ljefu / cGo ljifout ljefux? h:t}M s[lif ljefu, kz' ;]jf ljefu, 3/]n' tyf
;fgf pBf]u ljefu cflb lar sfo{ut Pstf / ;dGo u/L nlIft ;d"xx?nfO{ cfjZos kg]{ k|fljlws
;xof]u, If]qut ;xof]u ;f]xL ljifout sfof{no dfkm{t lbOg' kb{5 . Joj;flos ;d"xx?sf nflu
cfjZos kg]{ k|fljlws ;]jf ;xh ?kdf k|fKt ug{sf nflu ;DalGwt ljifout laefu, MEDEP, CTEVT tyf
gLlh If]qsf ;+:yfx?;+u klg ;dGjo ul/g' kb{5 . s]Gb|Lo:t/b]lv lhNnf tyf :yfgLo :t/df ;d]t
bf]xf]/f] ;"rgf k|0ffnL ljsf; u/L s'g} klg dlxnfn] ef]Ug' k/]sf] lx+;f / cGo ;d:ofnfO{ ;Daf]wg ug]{
k|0ffnL ljsf; u/L sfof{Gjog ul/g' kb{5 . lg:s[o ?kdf /x]sf ;d"x tyf ;ldlt / ;+:yfx?nfO{ ;lqmo
u/fpg Pj+ ultlzn agfpg aflif{s sfo{qmddf k|fyldstf lbOg' kb{5 . cg'udg sfo{nfO{ k|efjsf/L
agfO{ lgu/fgL ;d"xsf] ;lqmotfdf To:tf lg:s[o ;d"xnfO{ ;lqmo agfpb} n}hfg' cfjZos 5 .

g]kfn ;/sf/n] cGt/f{li6«o :t/df dlxnf Pj+ afnaflnsfsf ;DaGwdf u/]sf k|ltj4tf, dxf;GwLx?sf
cfn]v / ;Dd]ngsf cfwf/e"t ljifox?sf] k|efjsf/L sfof{Gogsf nflu :ki6 lgsfo tf]sL sfo{of]hgf
agfO{ sfof{Gog ul/g' kb{5 .

qm= d"Nof°g
dfks ;"rf+s d"Nof°gsf cfwf/x?
;+= dfks
! cf}lrTo s  nlIft dlxnfx?df k'u]sf] sfo{qmdn] dlxnfsf] JolQmTj ljsf; /
;d"xLs/0f, ;dfj]zLs/0f / ;zlQms/0f x'g ;s]sf]
 cGt/f{li6«o k|ltj4tfx?nfO{ sfof{Gjog ug{
 cem} s/Lj *) k|ltzt nlIft ;d"xdf sfo{qmd lj:tf/ ul/g'
kg]{ ePsf]
 () k|ltzt eGbf a9L dlxnfn] sfo{qmdsf] cf}lrTo /x]sf]
@ k|efjsfl/tf v  ;d"x u7g, ;ldlt tyf ;+:yfut ?kdf art / nfugL
kl/rfngsf] a[l4 b/ !#=$ k|ltzt ePsf]
 ;xsf/Laf6 art /sd dWo] s/Lj (^ k|ltzt nufgL ePsf]
 Joj;flos ;d"xdf C0f k|jfx u/L cfo cfh{g / u/LjL
Go"lgs/0f ePsf]
 d"nk|jflxs/0f -!& k|ltzt ;d]l6Psf]_, ;dfj]lzs/0f -blnt
!^=! k|ltzt / hghftL ##=* k|ltzt, ;zlQms/0f -kfl/jfl/s
ix
ljifodf &*=# k|ltzt / ahf/ vl/b tyf ljlqmdf ^#=%
k|ltzt dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf j[l4_
# sfo{bIftf u  ah]6sf] Joj:yf sfo{qmdd"vL / k|ultd"vL geO{ ;fna;fnL
ePsf]
 ;+rfng / sfo{qmd ah]6 s/Lj %) k|ltztsf] xf/fxf/L ePsf]
 sfo{qmd ah]6sf] () k|ltzt vr{ ePsf]
$ k|efj s  dlxnfsf] cfˆgf] ;d:of /fVg ;Sg] Ifdtfdf *% k|ltztn] a[l4
ePsf]
 kl/jf/sf] lg0f{o ug]{ Ifdtf a[l4 ePsf] lzIff, :jf:y cflbdf
lg0f{o Ifdtfdf a[l4 ePsf]
 dlxnfsf] ;fdflhs kIfx?df kl/jt{g ePsf]
 dlxnfsf] s'/Llt, ;+:sf/df pNn]vlgo ePsf] kl/jt{g
 3/]n' tyf of}ghGo lx+;fdf 36bf]qmd /x]sf]
 cfDbfgL / vr{ b'j}df a[l4 e} art a9b} uPsf]
% lbuf]kgf v  dlxnf ;+:yfx?df ckgTj / g]t[Tj k|efjsf/L ePsf]n] ;+:yfx?
lbuf] x'g] nufgL ePsf] /sd dWo] s/Lj () k|ltzt c;"nL x'g]
u/]sf]
 dlxnf ;+:yfx?sf] ;+Vof !^#^ / tby{ !%& ePsf] / jflif{s
?kdf ;+:yfsf] j[l4 ePsf]
^ clwsf/jfnf s dlxnf lasf; sfo{qmdn] ;+rfng u/]sf] art, C0f nufgL, pBd
;d'bfosf] Joj;fo, lszf]/L sfo{qmdx?df dlxnfx?sf] ;Gt'li6 :t/ %)
;Gt'li6 k|ltzt eGbf a9L ePsf]
& ;dfj]zLs/0f s sfo{qmdn] ;d"xdf ;lDdlnt dlxnf dWo blnt, hghftL, / cGodf
qmdz !^=)@ Ü, ##=*% Ü, %)=!# Ü ;dfj]z u/]sf]
* ;du| lgisif{ v dlxnf lasf; sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] JolQmut Ifdtf clea[l4 e}
;fdflhs kl/jt{g / cfly{s pGgtLdf cu|;/ /xb} uPsf] x'Fbf
sfo{qmdsf] dxTj /x]sf] 5 eg] nlIft ;d"xnfO{ cem} ;d]6g jf+sL
ePsf] x'bf sfo{qmd cem k|efjsf/L ?kdf ;+rfng ul/g' kb{5

cf}lrTo -s_ pRr cf}lrTok"0f{, -v_ k"0f cf}lrTo -u_ ;fdfGo cf}lrTok"0f{ -3_ cf}lrTo gePsf]
k|efjsfl/tf -s_ clt k|efjsf/L -v_ k|efjsf/L -u_ ;fdfGo k|efjsf/L -3_ k|efjsf/L gePsf]
sfo{bIftf -s_ clt sfo{bIftfk"0f{ -v_ sfo{bIftf -u_ ;fdfGo sfo{bIftf -3_ sfo{bIftf xfl;n
gePsf]
k|efj -s_ clt k|efljt -v_ k|efljt -u_ ;fdfGo k|efljt -3_ s'g}klg k|efj gk/]sf]
bLuf]kgf -s_ clt bLuf]kg -v_ lbuf]kg -u_ ;fdfGo bLuf]kg -3_ bLuf]kg gePsf]
clwsf/jfnf s= pRr ;Gt'li6, v= ;Gt'li6 u= ;fdfGo ;Gt'li6 3= c;Gt'li6
;d'bfosf] ;Gt'li6
;dfj]zLs/0f s= pRr ;dfj]zL, v= ;dfj]zL u= ;fdfGo ;dfj]zL 3= ;dfj]zL gePsf]
;du| lgisz{ -s_ clt ;Gtf]ifhgs -v_ ;Gtf]ifhgs -u_ ;fdfGo ;Gtf]ifhgs -3_ ;Gtf]if gePsf]

x
kl/R5]b !
kl/ro / cWoog ljlw
!= kl/ro
!=! dlxnf ljsf;sf] cGt/f{li6«o kl/j]z
ztfJbL b]lvg} dlxnf ljsf;sf] If]qdf laZjJoflk ?kn] lg/Gt/ rflnPsf sbd / k|of;x?af6 o;
If]qdf cfw'lgs o'usf] pknAwL x'g ;s]sf] xf] . ;g\ !&(@ df Mary Wollstonecraft åf/f lnlvt "A
Vindication of the Rights of women " ;DaGwL k':tsdf pNn]lvt ljifoj:t'n] dlxnfsf] clwsf/sf]
nflu / n}lËs ;dfgtfsf] lgldQ cfwf/zLnf tof/ u/]sf]] dflgG5 . pQm k':ts dfkm{t oL a]nfotL
ljrf/sn] dlxnf / k'?if ;dfg ?kdf hGdg] x'gfn] clwsf/df klg ;dfg x'G5g eGg] wf/0ff cl3
;fl/Psf] 5 . ;g\ !*$* cd]l/sfdf ;DkGg ePsf] dlxnf clwsf/ ;DaGwL klxnf] ;efdf ^* hgf
dlxnf / #@ hgf k'?ifx?sf] ;xeflutf /xL !@ a'Fb] ;+sNk -Resolution_ kf; u/]sf] lyof] .

;+o'Qm /fi6«;+3sf] a8fkqsf] wf/f ! df 3f]lift p2]Zodf lnËe]b ljgf ;a}sf] df}lns :jtGqtf /
dfga clwsf/ k|ltsf] ;Ddfg k|a4{g Pj+ k|f]T;fxgsf nflu cGt/f{li6«o ;xof]u xfl;n ug]{ pNn]v
5 . ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;g\ !($* sf] dxf;efn] dfgj clwsf/sf] laZjJofkL wf]if0ffkq hf/L ub}{
pQm 3f]if0ffkqdf dfgjdfqsf g};lu{s clwsf/ / :jtGqtfsf] pNn]v u/]sf] 5 . ;+o'Qm /fi6«;+3sf]
dxf;efn] ;g\ !(&@ df kfl/t ;+sNk cg';f/ cGt/f{li6«o gf/L jif{sf] dgfpgsf] nflu d]lS;sf]
l;6Ldf klxnf] ljZj dlxnf ;Dd]ng cfof]hgf u/L pQm ;Dd]ngn] ;dfgtf ljsf; / zfGtLsf] a[xt
nIo xfl;n u/L ljZj sfo{ of]hgf kfl/t u¥of] . ;f] cj;/df !)) eGbf a9L b]zsf] ;xeflutf
/x]sf] lyof] . ;f] ;Dd]ngn] ;g\ !(&% nfO{ cGt/f{li6«o gf/L jif{ wf]if0ff u/] kl5 kl5Nnf jif{x?df
bf]>f] ljZj dlxnf ;Dd]ng ;g\ !(*), t]>f] !(*% / rf}yf] ;g\ !((% df ;DkGg eof] . rf}yf]
laZj dlxnf ;Dd]ngn] lgDg cg';f/ ;/f]sf/sf If]qx?sf] klxrfg u/]sf] lyof] .
 dlxnf / u/LjL
 dlxnf / :jf:Yo
 dlxnf / ;z:q ;ª\3if{
 zlQm / lg0f{o sfo{df dlxnf
 dlxnfsf dfgljo clwsf/
 dlxnf / jftfj/0f
 dlxnfsf] lzIff lbIff
 dlxnfdflysf] lx+;f
 dlxnf / cy{tGq
 dlxnfsf] pGgtLsf] ;+:yfut ;+oGq
 dlxnf / ;+rf/sf dfWod
 aflnsf

1
pNn]lvt klxrfg ePsf If]qx?nfO{ s]Gb| laGb' agfP/ g]kfndf klg dlxnf ljsf; ;DaGwL laleGg
gLlt, /0fgLlt / sfo{qmdx? th'{df u/L cufl8 a9\b} cfPsf] b]lvG5 .

;g\ !(&% nfO{ ljZje/s} cGt/f{li6«o gf/L jif{ dgfpg z'? u/] kl5 ;+o'Qm /fi6«;+3Lo gf/L bzs
-!(&^ b]lv !(*%_ sf] cjlwdf g]kfndf klg dlxnfsf] cj:yf k|lt ljz]if Wofgfsif{0f eof] . /fli6«o
ljsf;sf] k|lqmodf dlxnfsf] clws PsLs/0fnfO{ ;xh t'Nofpg] vfnsf] of]hgf th'{df sfo{nfO{
;xof]u k'¥ofpg] pb]Zon] g]kfndf dlxnfx?sf] dof{bf:t/ ljifos cg';Gwfg ;d]t u/L ;f]af6 k|fKt
;'emfjnfO{ sfo{qmddf ;dfj]z ub}{ cfPsf] b]lvG5 .

;+o'Qm /fi6«;+3sf] tTjfawfgdf Go"of]s{df ;g\ @))) df ;DkGg ePsf] ;x;|fJbL ;efdf ljZjsf
/fi6« cWoIo / ;/sf/ k|d"v u/L !$& eGbf a9L b]zsf] k|ltlgwTj /x]sf] lyof] . pQm ;efn] u/]sf]
3f]if0ff cg';f/ ;g\ @)!% ;Dd lgDg adf]lhdsf nIox? k|fKt ug]{ c7f]6 u/]sf] lyof] .

 r/d u/LjL / ef]s pGd"ng ug]{


 cfd ?kdf k|fylds lzIff pknJw u/fpg]
 n}lËs ;dfgtf k|jw{g Pj+ dlxnf ;zlQms/0fdf hf]8 lbg]
 afn d[To'df s6f}tL ug]{
 dft[ :jf:Yodf ;'wf/ ug]{
 PrcfO{le÷P8;, dn]l/of / cGo /f]usf] lgbfgdf ;lqmo /xg]
 jftfj/0fLo bLuf]kgsf] ;'lglZrttf ug]{
 ljsf;sf nflu ljZjJofkL ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ffnfO{ cufl8 a9fpg]

!=@ dlxnf ljsf;sf] /fli6««o kl/j]z / cGt/f{li6«o ;GwL ;Demf}tfdf k|ltj4tf

lasf; sfo{df dlxnf ;xeflutf k|a4{g ug]{ p2]Zon] 5}7f} k+raifL{o of]hgfdf ljleGg gLltut
a'Fbfx? ;dfj]z ul/of] . pQm of]hgfn] hg;+Vofsf] $*=( k|ltzt /x]sf dlxnfnfO{ lzIff / bLIff
k|bfg u/]/ /fi6« lgdf{0fdf an k'Ug hfg] s'/f cf+}Nofpb} dlxnfnfO{ cfly{s ?kdf ;lqmo ;xeflutf
a9fpg'sf ;fy} dlxnfsf] If]q lj:tf/ ul/g' kg]{ ljifodf hf]8 lbPsf] lyof] . ;ftf} k+rjifL{o of]hgfdf
klg dlxnf ljsf; ;DaGwL lqmofsnfksf] pTkfbsTj / Ifdtf a9fpg'sf ;fy} pgLx?nfO{ ljsf;
k|lqmodf k'?if ;/x ;lqmo ?kdf ;xefuL agfpg] gLlt cjnDag u¥of] . cf7f} of]hgfdf
dlxnfx?nfO{ ljsf;sf] d"nk|jfxdf ;dflxt ug]{ / pgLx?sf] ;fdflhs, cfly{s pTyfg ug]{
sfo{gLltx? lgwf{/0f ug]{ ljifox?df hf]8 lbOof] . gjf}+ of]hgfn] n}lËs ;dfgtf / dlxnf
;zQmLs/0fsf sfo{qmdx? th'{df ug{ hf]8 lbPsf] kfO{G5 . ;f]xL of]hgfn] dlxnf au{nfO{ d"nk|jfxdf
;dflxt u/fpg sNof0fsf/L b[li6«sf]0f ;dtf tyf ;zQmLs/0f cfjZos ePsf] s'/f cf}NofOPsf] 5 .
bz} k+~rjifL{o of]hgfsf] /0fgLltn] u/LjL lgjf/0fdf n}lËs d'nk|jfxLs/0f Pj+ dlxnf
;zQmLs/0fnfO{ hf]8 lbOPsf] lyof] . To;}u/L tLg jifL{o cGtl/d of]hgfn] /fHo ;+/rgfdf dlxnfsf]

2
k|ltlglwTj / ;d:t ljsf; k|lqmodfdf n}lËsLs/0fdf hf]8 lbOof] . at{dfg t]x|f}+ lqjifL{o of]hgfdf
klg n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0fsf gLltx?sf] lg/Gt/tf / k|efjsf/L sfof{Gjogdf hf]8
lbOPsf] 5 .

!=@=! dlxnf ljsf;sf gLltut / sfo{qmdut cjwf/0ffx?

ljutsf ljsf;ljb\x¿n] dlxnf / k'?if aLrsf] leGgtfnfO{ vf;} b[li6ut u/]sf lyPgg\ . dlxnf /
k'?if b'as
} f] ljsf;nfO{ ;dfg ?kn] x]g]{ ul/GYof] . ;dfh ha cfly{s j[l4sf] dfWodaf6
cfw'lgsLs/0f lt/ cu|;/ x'G5 ta dlxnf / k'?if b'a} ;dfg ¿kdf nfeflGjt x'G5g\ eGg]
cfjwf/0fn] hu uf8]sf] lyof] . ljsf;sf] k|lqmof o;/L cl3 a9L/xFbf cfw'lgsLs/0f k|lqmofaf6
dlxnfx¿df ;sf/fTds c;/dfq geP/ gsf/fTds c;/;d]t k/]sf] cfwf/df ;g\ !(&) lt/ g}
lgDg tYo qmdzM phfu/ eO;s]sf lyP M
• s[lif tyf ;fd'bflos pTkfbsTj a9fpg] sfo{df dlxnfx¿sf] k|d'v of]ubfg /x]sf] eP
tfklg To:tf of]ubfgsf] ljj/0fx? :ki6 ?kdf tYofÍut cfs8fx? pNn]v;Dd ePsf
lyPg -cyf{t\ pgLx¿sf] of]ubfgsf] a]jf:tf ul/Psf] lyof]_
• cfw'lgsLs/0f k|lqmofaf6 dlxnfx¿ pN6} lj:yflkt ePsf klg lyP -cyf{t\ pgLx¿sf]
k/Dk/fut pTkfbgzLn sfo{, cfo / ;fdflhs dof{bf 36\b} uPsf lyP_ .

dlxnf ljsf; ;DaGwL cjwf/0ff / ;f]rx?sf] ljsf;qmd a'Fbfut ?kdf lgDg cg'?k x'Fb} cfPsf]
b]lvG5 .

-s_ sNof0fsf/L ;f]r


;g\ !(%) / ^) sf bzsdf dlxnfsf nflu sNof0fsf/L sfo{qmdsf] vfFrf] cg'ej ul/of] .
cfdf, >LdtL / a'xf/Lsf] ¿kdf dlxnfsf] e"ldsfnfO{ ljz]if dxTj lbP/ dlxnfnfO{
ljsf;sf] kmnsf] lgliqmo pkef]Qmf ;lDemPsf] eP tfklg s]xL g s]xL sfdx? eg] cufl8
a9g] qmd hfl//x]sf]] lyof]] . sNof0fsf/L ;f]rsf] pQm ;dofjlwnfO{ k"j–{ …lj8Ú cjlw (Pre-
WID period) klg elgG5 .

-v_ ljsf;df dlxnf


;g\ !(&) sf] bzsdf dlxnfx¿nfO{ cfly{s, ;fdflhs kl/jt{gsf] k|lqmofdf ;dfj]z ug]{
x]t'n] ljsf;df dlxnf (Women in Development - WID) eGg] /0fgLlt cjnDag u/L
sfo{qmdnfO{ cufl8 a9fpg] sfo{ z'? eof] . dlxnfx¿nfO{ ljsf; k|of;sf] k|jfxdf PsLs[t
¿kdf ;dfj]z ug{ ;lsPsf] v08df dlxnfx¿ k|ltsf] lyrf]ldrf] tyf c;dfgtf klg :jtM
cGTo x'G5 eGg] dfGotf pQm /0fgLltdf cGtlg{lxt lyof] . kmn:j¿k of] ljsf; /0fgLlt
d"ntM dlxnfx¿nfO{ s;/L ljsf;sf ljleGg cfofddf a9L eGbf a9L ¿kdf ;xefuL
u/fpg] eGg]df s]lGb|t /x]sf] lyof] . pQm cleofg cGtu{t ljz]iftM dlxnfx¿sf]
pTkfbgzLntf a9fpg, pgLx¿sf] cj:yfdf ;'wf/ Nofpg, cfo–cfh{g sfo{qmddf a[l4 ug{]

3
/ sNof0fsf/L sfo{qmdx¿ -h:t}– ;fIf/tf, kl/jf/ :jf:Yo, 3/fo;L sfo{af]em 36fpg]
pks/0fsf] ljsf; Pj+ k|;f/_ ;~rfng ug{ hf]8 lbOPsf] b]lvG5 .

ljsf;df dlxnf /0fgLltsf] sfof{Gjogkl5 klg dlxnfx¿sf] ;f]r] cg'¿k nfeflGjt x'g
g;s]tfklg /0fgLltsf] sfof{Gjogaf6 dlxnfx¿sf] cj:yf (Condition) df s]xL xb;Dd
;'wf/ x'g ;s]sf] ePtfklg pgLx¿sf] cjl:yltdf (Position) eg] vf;} cGt/ cfPsf] cg'ej
x'g ;s]g .

-u_ ljsf; / dlxnf


dlxnfx¿sf] cj:yfsf ;fy} cjl:yltdf ;d]t ;'wf/ Nofpgsf nflu ljsf; k|lqmofdf
pgLx¿sf] ;+nUgtf cfjZos 7fgL ;g\ !(*) sf] bzsdf dlxnf / ljsf; (Women and
Development - WAD) sf] /0fgLltnfO{ cufl8 ;fl/of] . ljsf; / dlxnf /0fgLltnfO{ ljsf;df
dlxnf /0fgLltsf] kl/dflh{t ¿kdf klg lng] ul/G5 . dlxnfnfO{ ljsf;d'vL agfpg]
ljsf;df dlxnf /0fgLlt xf] eg], ljsf;nfO{ g} dlxnfd'vL agfpg] ljsf; / dlxnf /0fgLlt
xf] . csf{] zAbdf, cl3Nnf]df j:t'tM ;xeflutfsf] cfJxfg ul/Psf] xf] eg] kl5Nnf]df
ljsf;df dlxnfsf] ;fem]bf/L sfod ul/g' xf] . To:t}, cl3Nnf] a'FbfnfO{ …jf~5gLoÚ sf]
cy{df lng] xf] eg], kl5Nnf]nfO{ …ckl/xfo{Ú sf] cy{df lng ;lsG5 .

-3_ n}lËstf / ljsf;


;g\ !(() sf] bzsdf cfP/ dlxnf / ljsf; /0fgLltsf] :yfgdf n}lËstf / ljsf;
(Gender and Development - GAD) /0fgLltnfO{ c+lusf/ ul/Psf]] kfO{G5 . ljsf; / dlxnf
/0fgLltdf ljsf;sf] ;Gbe{df dlxnfnfO{ lnOPsf] lyof] eg], n}lËstf / ljsf; /0fgLltdf
ljsf;sf] ;Gbe{df dlxnf / k'?ifaLrsf] ;DaGwnfO{ lnOPsf] 5 . csf{] zAbdf, cl3Nnf]sf]
hf]8 ljsf; k|lqmofdf dlxnfsf] ;fem]bf/L s;/L k|efjsf/L x'G5 eGg]df lyof] eg]
kl5Nnf]sf] hf]8 ljsf; k|lqmofdf dlxnf / k'?ifaLrsf] ;DaGwn] s;/L k|efj kfb{5 eGg]df
/x]sf] 5 . n}lËstf / ljsf;nfO{ ljsf;df n}lËs kx'Fr (Gender Approach to Development)
eg]/ klg a'e\mg ;lsG5 . o;/L ;dofGt/df d'Vo rf;f] …dlxnfÚ af6 dlxnf / k'?ifaLrsf]
;DaGwdf ;b}{ cfPsf] b]lvG5 .

dfly pNn]v ul/Psf ljleGg sfnv08df dlxnfsf] ljsf;sf nflu ckgfOPsf] /0fgLlt / ;f]r
cg';f/ sfo{qmdsf] 9fFrfdf klg ;f]xL cg'?k sfo{qmd to ul/b} cfPsf] 5 . dlxnf ljsf;
sfo{qmdn] JolQmTj ljsf;sf lgoldt cj;/ u'dfPsf ljkGg dlxnfsf] ax'cfoflds ljsf;,
;zlQms/0fsf nflu a}slNks cj;/ >[hgf ug]{ sfo{df cfly{s, ;fdflhs ljlwx?sf] pkof]]u ul/b}
cfPsf] :ki65 .

4
!=@=@ dxlnf ljsf; ;DaGwL cGt/f{li6«o ;GwL, ;Demf}tf / k|lta4tf

n}lËs ;dfgtfsf] cfsf+Iff ;fsf/ kfg{ /fli6«o :t/ / cGt/f{li6«o :t/af6 PsLs[t k|of;x? x'Fb}
cfPsf 5g\ . ljz]if lbj;, ;Dd]ng / ;+o'St /fi6«;+3Lo dxf;efsf a}7sx¿ ljZjJofkL jrga4tf
hfx]/ ug]{ cj;/ ag]sf 5g\ . ljsl;t ;dembf/L, kfl/t sfo{;"rL / cg'df]lbt dxf;GwLx¿ tL
cj;/sf pknAwL ePsfn] o; ;DaGwL k|d'v 36gfqmd lgDgfg';f/ /x]sf 5g\ .

-s_ cGt/f{li6«o gf/L lbj; – * dfr{ ;g\ !(!)


;j{ k|yd rLg, a|flhn, 8f]ldlgsg u0ftGq / ;+o'Qm /fHo cd]l/sfsf s]xL cu|h dlxnfx¿
ldn]/ ;g\ !(!) dfr{ * tfl/v dlxnfn] klg k'?if;/x ;fdflhs, cfly{s / /fhgLlts
clwsf/ kfpg' kb{5 eg]/ cfjfh p7fPsf] sf/0f dfr{ * tfl/vnfO{ cGt/f{li6«o gf/L lbj;sf
¿kdf dgfpb} cfPsf] 5 .
-v_ dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq – ;g\ !($*
;g\ !($* sf] l8;]Da/ !) tfl/v ;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efn] dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL
3f]if0ffkq hf/L u¥of] . pQm 3f]if0ffkqn] clwsf/sf d"n cfwf/g} zflGt / ljsf; eGb}
dfgjsf g};lu{s clwsf/sf] ;+lxtfs/0f ul/of] . ;fy} ;+lxtfs[t dfgjLo clwsf/ / :jtGqtf
n}lËs e]befj ljgf pkef]u ug{ kfpg' kb{5 eGg] wf/0ffnfO{ cem} k|i6 ug]{ sfo{ ;d]t ul/of] .
-u_ cGt/f{li6«o gf/L jif{ – ;g\ !(&%
;g\ !(&% nfO{ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] cfJxfgdf ;j} ;b:o /fi6«x¿n] gf/L jif{sf ¿kdf dgfpb}
dlxnfx?nfO{ hfu[t u/fpg] sfo{ x'Fb} cfPsf] 5 .
-3_ cGt/f{li6«o gf/L ljsf; bzs – !(&^–*%
klxnf] ljZj dlxnf ;Dd]ngn] kfl/t u/]sf] ;dfgtf, ljsf; / zflGtsf] gf/f;lxt ;g\ !(&^
b]lv !(*% ;Dd cGt/f{li6«o gf/L ljsf; bzs ?kdf dgfpb} dlxnfx?sf] pTyfgdf ljz]if
hf]8 lbg] sfd pQm bzsdf ul/of] .
-ª_ dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;GwL (Convention on the Elimination of All
Forms of Discrimination against Women - CEDAW) – !(&(
of] dxf;GwL ;g\ !(&( df ;+o'St /fi6«;+3sf] dxf;efaf6 kfl/t ePklg ;g\ !(*! b]lv
sfof{Gjog ePsf] xf] . n}lËs ;dfgtfsf kIfdf sf];]9'Ëf dflgPsf] of] dxf;GwLnfO{ l8;]Da/
@))% ;Dddf g]kfn nufotsf !*) b]zn] cg'df]bg u/]sf 5g\ . of] dxf;GwLn] kIf
/fi6«x¿nfO{ h'g;'s} If]qdf dlxnf k|ltsf] e]befj b"/ ug{ clg dlxnfnfO{ k'?if;Fu} ;dfgtfsf
cfwf/df cfˆgf] dfgjLo clwsf/ tyf g};lu{s :jtGqtfsf] pkof]u ug]{ k|Tofe"lt lbg pko'St
sbd rfNg bjfj lbg] ub{5 . kIf /fi6«x¿nfO{ dlxnf / k'?ifaLr a/fa/L sfod ug]{
k|of;nfO{ ult lbg tfTsflns ljz]if Joj:yf cjnDag ug{ 5"6 lbg'sf ;fy} lnËsf cfwf/df
c;n / sd;n ;+emg] cyjf dlxnf / k'?ifsf] e"ldsf o:tf] jf To:tf] x'g'kb{5 eGg] vfnsf
kIfkftL k|rng kl/jt{g ug{ klg of] dxf;lGwn] lgb]{lzt u/]sf] 5 .

5
;d:t dlxnfsf clwsf/sf] k|Tofe"lt ug]{ of] dxTjk"0f{ sfg"gL pks/0fsf k|fjwfgx¿sf]
kfngf eP, gePsf] ko{j]If0f ug{ lj1 ;ldltsf] klg Joj:yf ul/Psf] 5 . kIf /fi6«x¿n]
sDtLdf k|To]s rf/ jif{df sfof{Gjog l:yltsf] k|ltj]bg pSt ;ldltdf a'emfpg' kb{5 .
g]kfndf of] dxf;lGwsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/ -dlGqkl/ifb\ af6 :jLs[t
/fli6«o sfo{of]hgf, lj=;+= @)^) nfu" e};s]sf]]5 .
-r_ cl3Nnf dlxnf ;Dd]ng– !(&%, *), *%
;+o'Qm /fi6«;+3sf] cu|;/tfdf klxnf] ljZj dlxnf ;Dd]ng d]lS;sf]df ;g\ !(&% df g} ;DkGg
eof] . ;+o'Qm /fi6«;+3s} tTjfjwfgdf sf]k]gx]ugdf ;g\ !(*) df bf];|f] ljZj dlxnf ;Dd]ng
u/Lof], h;n] cGt/f{li6«o gf/L ljsf; bzssf] dWofjlw k|ult ;dLIff;d]t u¥of] . To;kl5
g}/f]aLdf ;g\ !(*% df t];|f] ljZj dlxnf ;Dd]ng ;+o'Qm /fi6«;+3s} kxnsbdLdf ;DkGg
eof] .

-5_ a]lhË ;Dd]ng – !((%


;g\ !((% df rf}yf] ljZj dlxnf ;Dd]ng a]lhËdf ;DkGg eof] . ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;lqmotfdf
cfof]lht pQm ;Dd]ngdf !*( b]zsf ;/sf/L kbflwsf/L nufot :yfgLo dlxnf Pj+
u}/;/sf/L ;+:yfsf k|ltlglwx¿n] efu lnPsf lyP . ;xeflutf, Jofkstf / uxgtfsf b[li6n]
klg a]lhË ;Dd]ng dxTjk"0f{ dflgG5 . a]lhË 3f]if0ffkq (Declaration) / sfo{d~r (Platform for
Action) ;Dd]ngsf pknAwLk"0f{ b:tfj]h x'g\ .

a]lhË 3f]if0ffkq dlxnfx¿sf] ;fdflhs, /fhgLlts tyf cfly{s ;zQmLs/0f ug]{ lbzfdf ;a}
/fi6«sf] ;femf dfu{bz{gsf] ?kdf /x]sf] 5 . a]lhË sfo{d~rn] ;/sf/, dlxnf ;d"x, ljsf;
;fem]bf/ nufotsf nflu a[xt\ sfo{;"rL k|bfg u/]sf] 5, h;df !@ ;/f]sf/sf If]qx¿ (12
Critical Areas of Concern) kb{5g\ . of] ;Dd]ngdf tL ;a} If]qnfO{ ;d]6L /fli6«o sfo{of]hgf
tof/ ug]{ ;xdlt;d]t ePsf] lyof] . ;xdlt cg'¿k ;xefuL /fi6«x¿n] cf–cfkm\gf sfo{of]hgf
tof/ u/L sfof{Gjog ub}{ /x]sf 5g\ . a]lhË ;Dd]ngsf] nuQ} h:tf] g]kfn ;/sf/n] n}Ës
;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f /fli6«o sfo{of]hgf, @)%$ :jLs[t u/L nfu' u/]sf] lyof] .
xfn a]lhË hf]8 % ljz]if dxf;efsf lgisif{nfO{ ;d]t ;dfj]z u/L tof/ kfl/Psf] n}lËs
;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f /fli6«o sfo{of]hgf, @)^! g]kfn ;/sf/af6 :jLs[t eO{
sfof{Gjogdf /x]sf] 5 . a]lhË ;Dd]ngåf/f klxrfg ePsf !@ j6f ;/f]sf/sf If]q b]xfo
cg';f/ /x]sf 5g\ M
• dlxnf / u/LaL
• dlxnf / lzIff tyf tflnd
• dlxnf / :jf:Yo
• dlxnf lj?4sf] lx+;f
• dlxnf / ;z:q ;ª\3if{
• dlxnf / cy{tGq

6
• zlQm ;+/rgf / lg0ff{os txdf dlxnf
• dlxnf ljsf;sf nflu ;+:yfut ;+/rgf
• dlxnf / dfgj clwsf/
• dlxnf / ;~rf/
• dlxnf / jftfj/0f
• afnaflnsf .

lg0ff{os txdf sDtLdf #) k|ltzt dlxnfnfO{ ;dfj]z ug]{ nIo a]lhË sfo{d~rsf]
pNn]vgLo kIf xf] . of] nIodf cfjZosLo pkl:ylt (Critical Mass) sf] cjwf/0ff k|ltljlDat
5 . csf]{ zAbdf eGg'kbf{ dlxnfsf] Go"gtd #) k|ltztsf] k|ltlglwTjdf ;xefuL /xFbf
;'lj:tf cg'ej ub{5g\ / lg0f{o k|lqmofnfO{ c;/ kfg{ yfNg ;Sb5g\ eGg] dfGotf /flvPsf]
lyof] . g]kfnsf] kl/k|]Ifdf :yfgLo lgsfo nufot ;+;bdf ;d]t ## k|ltzt dlxnfsf]
k|ltlglwTj u/fpg] sfg"gL Joj:yfn] gLltut lg0f{odf dlxnfsf] e"ldsf cxd x'Fb} uPsf] 5 .

-h_ dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGwsf] OR5fwLg cfn]v (Optional
Protocol to CEDAW) – !(((
;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efaf6 ;g\ !((( df kfl/t of] OR5fwLg cfn]v ;g\ @))) af6
k|efjsf/L ePsf] xf] . of] OR5fwLg cfn]vn] dxf;GwL cGtu{t yk b'O{ sfo{ljlw :yflkt u/]sf]
5 . h; cg';f/ klxnf] ;~rf/ sfo{ljlw cGtu{t s'g} dlxnf jf dlxnfsf] ;d"xnfO{
dxf;GwLdf ;'lglZrt clwsf/sf] pNnª\3g ePsf] 5 eGg] bfjL dxf;GwL cGtu{tsf] ;ldlt
;dIf k'g/fjnf]sgfy{ k]; ug]{ cg'dlt lbG5 . bf];|f] zf]wk'5 sfo{ljlw xf], h;cg';f/ dxf;GwL
cGtu{tsf] ;ldltnfO{ kIf /fi6«af6 dxf;GwLn] k|Tofe"t u/]sf clwsf/sf] uDeL/ jf Jojl:yt
¿kdf pNnª\3g ePsf] e/kbf]{ ;"rgfsf cfwf/df zf]wk'5 k|f/De ug]{ cg'dlt ldNb5 .
ljleGg /fi6«;Fu} g]kfnn] klg of] OR5fwLg cfn]v cg'df]bg u/]sf] 5 .

-em_ a]lhË hf]8 % – @)))


a]lhË ;Dd]ngsf] % jif{kl5 ;g\ @))) sf] h'g % b]lv ( ;Dd Go'of]s{df ;DkGg ;+o'Qm
/fi6«;+3Lo dxf;efsf] ljz]if clwj]zgdf g]kfn nufotsf ;b:o /fi6«sf pRr:t/Lo k|ltlglw
d08nn] a]lhË 3f]if0ffkq / sfo{of]hgfsf] sfof{Gjog l:yltsf] l;+xfjnf]sg ug]{ sfd ePsf]
lyof] .

-`_ ;x;|fAbL ljsf; nIo (Millennium Development Goals (MDGs) – @)))


;+o'Qm /fi6«;+3sf] tTjfjwfgdf Go"of]s{df ;g\ @))) sf] ;]K6]Da/df ;x;|fAbL ;ef (Millennium
Assembly) eof] . Oltxf; d} ljZj g]tfx¿sf] ;a}eGbf 7"nf] of] hd36 /x]sf o; ;efdf !$&
/fi6«fWoIf / ;/sf/ k|d'vsf] pkl:ylt lyof] . pQm ;efn] to u/]sf ;x;|fAbL 3f]if0ffkqdf

7
åGå / zflGt, /f]u / :jf:Yo, u/LaL / ;+d[l4sf d'2fx¿sf] ;e]{If0f ugf{sf] ;fy} dfgjLo
cj:yfdf ;'wf/sf pkfotkm{ ljZjnfO{ g} ;ª\slNkt ul/Psf] 5 .

pQm wf]if0ffkqdf pNn]v ePsf nIo dWo] cf7j6f nIox¿ ;x;|fAbL ljsf; nIosf ¿kdf
lnOPsf] / ;f] nIox? ;g\ @)!% ;Dd k|fKt ug'{kg]{ u/L ;do cjlw tf]lsPsf] lyof] . pQm
nIox? tn pNn]v ul/Psf 5g\ .
!= r/d u/LaL / ef]s pGd"ng
@= cfd k|fylds lzIff
#= n}lËs ;dfgtf k|jw{g Pj+ dlxnf ;zStLs/0f
$= afnd[To'df s6f}tL
%= dft[ :jf:Yodf ;'wf/
^= PrcfO{eL÷P8\;, dn]l/of / cGo /f]usf] lgbfg
&= jftfj/0fLo bLuf]kgsf] ;'lglZrttf
*= ljsf;sf nflu ljZjJofkL ;fem]bf/L

;x;|fAbL ljsf; nIodWo] t];|f] / kfFrf} n}lËstf–ljz]if /x]sf 5g\ . t]>f] nIo cg';f/
k|fylds / dfWolds lzIffdf ;s];Dd @))% ;Dddf ;a} txsf] lzIffdf @)!% cufj} n}lËs
lje]b cGTo ub}{ n}lËs ;dfgtf k|jw{g Pj+ dlxnf ;zStLs/0fdf hf]8 lbOPsf] 5 . To:t},
kfFrf}+ nIo cg';f/ dft[ :jf:Yodf ;'wf/sf] ;"rssf nflu ;g\ !(() sf] dft[d[To' b/df tLg–
rf}yfO s6f}tL ug{ /x]sf] 5 . o;sf] cltl/Qm afFsL kfFrj6f ;x;|fAbL ljsf; nIosf] k|flKtdf
klg n}lËs ;dfgtf ckl/xfo{ cfjZos 5 .

-6_ a]lhË hf]8 !) – @))%


a]lhË hf]8 % df h:t}M a]lhË ;Dd]ngsf] !) jif{kl5 ;g\ @))% sf] @* km]a|'c/Lb]lv !!
dfr{;Dd ;+o'Qm /fi6«;+3Lo cfly{s tyf ;fdflhs kl/ifb\, dlxnf ;DaGwL l:ylt cfof]usf] $(
cf}F clwj]zg ;DkGg eof] . pQm clwj]zgdf g]kfn nufot ;b:o /fi6«sf pRr:t/Lo
k|ltlglw d08nsf] ;xeflutf lyof] . pQm clwj]zgn] !) jif{sf] cGtM/fndf a]lhË ;xdltsf]
sfof{Gjog cj:yfsf] l;+xfjnf]sg ug'{sf ;fy} dlxnf ;zQmLs/0fsf ;do;fk]If d'2fx¿df
jx; u/L lgDg d'Vo k|:tfj kfl/t u/]sf] b]lvG5 .
• a]lhË 3f]if0ffkq / sfo{d~rnfO{ rf}yf] ljZj dlxnf ;Dd]ngdf :jLsf/ ul/Psf]df @#
cf}F ljz]if ;qdf ePsf] 5nkmnaf6 k|fKt ;'emfj, lgisif{x¿nfO{ k'gMlglZrt ug{]Ù
• ljleGg ;d:of tyf jfwfx¿sf] jfjh'b klg a]lhË 3f]if0ffkq tyf sfo{d~rsf]
sfof{Gjog k|ultsf] :jfut ub} @# cf}F ljz]if ;qdf ePsf] 5nkmnaf6 k|fKt ;'emfj
Pj+ lgisif{x¿nfO{ ;d]t b[li6ut u/L cem} ;lqmotfsf ;fy sfof{Gjog ug{]Ù
• ;x;|fAbL ljsf; nIo xfl;n ug{df klg a]lhË 3f]if0ffkq / sfo{d~rsf] k|efjsf/L
sfof{Gjog x'g' cfjZos ePsf]n] n}lËs kIfnfO{ ljsf;df ;dflxt ug{] qmddf
;x;|fAbL 3f]if0ffsf ;Gbe{df x'g] pRr:t/Lo a}7sdf k'gMd"NofÍg x'g'kg{]Ù

8
• dlxnf lj?4 x'g] ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ug{] dxf;lGwaf6 l;lh{t bfloTjx¿nfO{
k"/f ug{ Pj dlxnf ;zQmLs/0f, n}lËs ;dfgtf xfl;n ug{ a]lhË 3f]if0ffkq tyf
sfo{d~rsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ /
• a]lhË 3f]if0ffkq tyf sfo{d~rsf] sfof{Gjogsf nflu ;+o'Qm /fi6«;+3Lo lgsfo,
cGt/f{li6«o tyf If]qLo ;Ë7gx¿, gfu/Ls ;dfh, u}/;/sf/L ;+3, ;+:yf tyf dlxnf
/ k'?ifsf] k"0f{ ;xof]u Pj+ k|lta4tfsf nflu cfJxfg ug{] .

!=@=# cGt/f{li6«o dxf;GwL


g]kfnn] cg'df]bg u/]sf tyf ;lDdng hgfPsf dfgj clwsf/, dlxnf clwsf/ Pj+ afnclwsf/
ljifos cGt/f{li6«o dxf;GwL (Conventions) tyf cfn]v (Protocols) lgDgfg';f/ 5g\ M

!= bf;Tj dxf;GwL, ;g\ !(@^, & hgj/L ;g\ !(^# ;Dd]ng


@= bf;Tj dxf;GwLsf] ;+zf]lwt cfn]v, !(%# & hgj/L !(^# ;Dd]ng
#= bf;Tj, bf; Jofkf/ tyf To:t} cGo cEof; pGd"ng ;DaGwL dxf;GwL, !(%^ & hgj/L
!(^# ;Dd]ng
$= g/;+xf/ ;DaGwL ck/fwsf] /f]syfd tyf ;hfo ;DaGwL dxf;GwL, !($* !& hgj/L !(^(
;Dd]ng
%= hLp df:g], a]Rg] tyf c¿sf] a]Zofj[lQsf] zf]if0fsf] bdg ;DaGwL dxf;GwL, !($(.@&
l8;]Da/ !((% ;Dd]ng
^= dlxnfx¿sf] /fhg}lts clwsf/ ;DaGwL dxf;GwL, !(%# @^ clk|n !(^^ ;Dd]ng
&= dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ;DaGwL dxf;GwL, !(&( @@ clk|n !((!
cg'df]bg
*= dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ;DaGwL dxf;GwLsf] OR5fwLg cfn]v,
!(((.!* l8;]Da/ @))^ cg'df]bg
(= a]Zof j[lQsf nflu dlxnf / afnaflnsfsf] hLp df:g]a]Rg] sfd /f]syfd ug]{ / ;f] lj?4
;ª\3if{ ug]{ ;DaGwL blIf0f PlzofnL If]qLo ;xof]u ;Ë7g dxf;GwL, @))@,#! cS6f]a/
@))% cg'df]bg
!)= ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o #) h'g !(&! ;Dd]ng
!!= hftLo e]befj x6fpg] tyf ;hfo ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, !(&#, !@ h'nfO
!(&& ;Dd]ng
@= v]ns"bdf hfltut e]befj lj?4sf] dxf;GwL, !(*% ! dfr{ !(*( cg'df]bg
!#= gful/s tyf /fhg}lts clwsf/ ;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw, !(^^ !$ d] !((! ;Dd]ng
!$= gful/s tyf /fhg}lts clwsf/ ;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGwsf] OR5fwLg cfn]v, !(^^, !$
d] !((! ;Dd]ng
!%= d[To'b08 pGd"ng ug]{ Joj:yf ePsf] gful/s tyf /fhg}lts clwsf/ ;DaGwL cGt/f{li6«o
cg'aGwsf] bf];|f] OR5fwLg cfn]v, !(*(, @^ ;]K6]Da/ !((& ;Dd]ng

9
!^= cfly{s, ;fdflhs tyf ;fF:s[lts clwsf/ ;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw, !(^^, !$ d] !((!
;Dd]ng
!&= oftgf tyf qm'/ / cdfgjLo Jojxf/ tyf ;hfo lj?4sf] dxf;GwL, !(*$, !$ d] !((!
;Dd]ng
!*= afnclwsf/ dxf;GwL, !(*( !$ ;]K6]Da/ !(() cg'df]bg
!(= ;z:q åGådf afnaflnsfsf] ;+nUgtfsf ;DaGwdf Joj:yf ePsf] afnclwsf/ dxf;GwLsf]
OR5fwLg cfn]v, @))), # hgj/L @))& cg'df]bg
@)= afnclwsf/ dxf;GwLsf] afn–a]rljvg, afn–a]Zofj[lQ Pj+ afn–cZnLntf k|bz{g lj?4sf]
OR5fwLg cfn]v, @))), #! cS6f]a/ @))% cg'df]bg
@!= blIf0f Plzofdf afnsNof0f k|jw{gsf] lglDt If]qLo ;dGjo ;DaGwL blIf0f PlzofnL If]qLo
;xof]u ;Ë7g dxf;GwL, @))@, #! cS6f]a/ @))% cg'df]bg

pko'{Qm dxf;GwLsf ;fy} g]kfn cGt/f{li6«o >d ;Ëu7gsf lgDglnlvt dxf;GwLsf] klg kIf /fi6«
ePsf] 5 M

!= cf}Bf]lus k|lti7fgx¿df ;fKtflxs ljbf nfu" ug]{ ;DaGwL dxf;GwL, !(%& -g+= !$_ !)
l8;]Da/ !(*^ cg'df]bg
@= ;Ë7g ug]{ / ;fd"lxs ;f}bfjfhL ;DaGwL l;4fGt k|of]u ;DaGwL dxf;GwL, !($( -g+= (*_
$ cS6f]a/ !((^ cg'df]bg
#= ;dfg sfdsf nflu dlxnf / k'?if sfdbf/nfO{ ;dfg kfl/>lds k|bfg ug]{ ;DaGwL
dxf;GwL, !(%! -g+= !))_ ^ cS6f]a/ !(&^ cg'df]bg
$= /f]huf/L tyf Joj;fodf x'g] e]befj ;DaGwL dxf;GwL, !(%* -g+= !!!_ !( ;]K6]Da/ !(&$
cg'df]bg
%= ank"j{ssf] >d pGd"ng ;DaGwL dxf;GwL, !(#) -g+= @(_ !# ;]K6]Da/ @))! cg'df]bg ^=
ljsf;f]Gd'v b]zsf] ;Gbe{df Go"gtd Hofnf lgwf{/0f ;DaGwL dxf;GwL, !(&) -g+= !#!_ !(
;]K6]Da/ !(&$ cg'df]bg
&= /f]huf/L k|flKtsf nflu Go"gtd pd]/ ;DaGwL dxf;GwL, !(&# -g+= !#*_ $ cS6f]Da/ !((^
cg'df]bg
*= cGt/f{li6«o >d:t/ sfof{Gjog clej[l4 ug{ lqkIfLo ;xdlt ;DaGwL dxf;GwL, !(&^ -g+=
!$$_ @! dfr{ !((% cg'df]bg
(= afn>dsf lgs[i6 ¿kx¿sf] pGd"ng ;DaGwL dxf;GwL, !((( -g+= !*@_ !# ;]K6]Da/
@))! cg'df]bg !) cflbjf;L tyf hghflt ;DaGwdf Joj:yf ePsf] dxf;GwL, !(*(
-g+=!^(_ @$ cui6 @))& cg'df]bg

pNn]lvt ljifosf cGt/f{li6«o dxf;GwL tyf cfn]vx?sf] g]kfn /fi6« ePklg ;f] dxf;GwL /
cfn]vdf k|ltj4tf hgfPsf ljifoj:t'sf] ;lx sfof{Gjotsf] cj:yf (Effective Implementation)

10
xfn;Ddsf] PsLg pknAwLx? ;DalGwt ;/f]sf/jfnf lgsfox?df Jojl:yt ?kn] clen]v tyf
lhDd]jf/ lgsfo ;d]t gePaf6 o;sf] k|efjsf/L sfof{Gjog eP gePsf] af/] ljZn]if0f ug{
g;lsPsf] l:ylt 5 .

!=# g]kfndf dlxnf ljsf; sfo{qmd -;+:yfut ljsf; / sfo{qmdut ljsf;_

g]kfn ;/sf/n] dlxnf ljsf; ;DaGwL /fli6«o gLlt, of]hgf tyf cGt/f{li6«o k|lta4tfx?nfO{ sfo{?k
lbg laleGg dGqfno tyf ljefu cGtu{t dlxnf ljsf; OsfO{x? :yfkgf ePsf] 5 . dlxnf ljsf;
;DaGwL k|d"v ;d:ofx?sf] ;Daf]wg ug{ /fli6«o ljsf; gLt, /0fgLlt tyf of]hgfx? agfO{
sfof{Gjog ub}{ cfPsf] 5 . ;+:yfut ljsf; qmdsf] ljj/0f tn pNn]v ul/Psf] 5 .
 lzIff tyf ;dfhsNof0f dGqfnodf @)@( ;fn -;g\ !(&@_ df dlxnf lzIff
kl/of]hgf PsfO{sf] :yfkgf
 :yfgLo ljsf; dGqfnodf @)#* ;fn -;g\ !(*!_ df dlxnf ljsf; zfvfsf] :yfkgf
/ kl5 dxfzfvfdf kl/0ft
 >d dGqfnodf @)$$ ;fn -;g\ !(*&_ df dxfzfvf :yfkgf
 s[lif dGqfnodf @)$( ;fn -;g\ !((@_ df dxfzfvf :yfkgf
 hn tyf zlQm cfof]usf] ;lrjfno, hn;|f]t dGqfnodf @)%) ;fn -;g\ !((#_ df
PsfO{ :yfkgf
 /fli6«o of]hgf cfof]udf @)%) ;fn -;g\ !((#_ df zfvf :yfkgf
 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno -tTsfnLg dlxnf tyf ;dfh sNof0f
dGqfno_ sf] @)%@ ;fndf :yfkgf
 k|wfgdGqLsf] cWoIftfdf @)%@ ;fn kmfu'g @# ut] /fli6«o dlxnf tyf afn ljsf;
kl/ifb\ u7g
 :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{tsf] dlxnf ljsf; dxfzfvf @)%& ;fndf dlxnf
ljsf; ljefusf] ¿kdf :yfkgf
 @)%* ;fndf /fli6«o dlxnf cfof]u u7g
 cfly{s jif{ @)%&.%* ;Dddf clw/fHosf &% j6} lhNnfdf dlxnf ljsf; zfvfsf]
lj:tf/
 lhNnf l:yt dlxnf ljsf; zfvf dlxnf ljsf; sfof{nodf @)^! ;fndf kl/0ft tyf
@)^& ;fndf k'gM dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nosf] ¿kdf kl/0ft
 5'§} PsfO :yfkgf geP tfklg :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno, jg tyf e"–;+/If0f
dGqfno / pBf]u dGqfnoaf6 dlxnf ljsf; ;DaGwL cfof]hgf tyf sfo{qmd ;~rfng
 k|To]s dGqfnodf xfn;fn} n}lËs ;Dks{–laGb'sf] Joj:yf .

g]kfn ;/sf/n] dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ /fli6«o k|fyldstf k|fKt sfo{qmdsf ¿kdf ;~rfng ub}{
cfPsf] 5 . dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno / cGtu{tsf] ;+:yfut ;+/rgf lgDg
adf]lhd 5 M

11
-s_ dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno

dlxnf, afn, j[4 / cgfyx¿sf] ;zQmLs/0f Pj+ sNof0f ;DaGwL sfo{ ug{ cfjZos /fli6«o gLlt,
of]hgf / sfo{qmd tof/ u/L ;DalGwt ;a} lgsfo;Fu ;dGjo /fvL sfof{Gjog u/fpg] d'Vo sfo{
lhDd]jf/L ;lxt tTsfnLg lzIff tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf /x]sf] ;dfh sNof0fsf] sfo{If]q
;d]t ;Dkfbg ug]{ u/L la=;+= @)%@ ;fn c;f]h ^ ut] dlxnf tyf ;dfh sNof0f dGqfnosf]
:yfkgf ePsf] xf] . la=;+= @)%& df afnaflnsf yk eO{ dGqfnosf] gfd dlxnf, afnaflnsf tyf
;dfh sNof0f dGqfno /x]sf] 5 . dGqfno cGtu{t lgDg lgsfox¿ kb{5g\ M
 dlxnf tyf afnaflnsf ljefu / &% j6} lhNnfdf dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nox¿,
 lj/f6gu/, /fhlj/fh, jL/u~h / a'6jn u/L $ :yfgdf $ j6f jfnsNof0f u[xx¿ /
 kz'klt j[4f>d .
 ;dfh sNof0f kl/ifb\ tyf /fli6«o dlxnf cfof]usf] ;Dk{s lgsfosf] ¿kdf ;d]t dGqfno /xL
cfPsf] 5 .

-v_ /fli6«o dlxnf cfof]u

dlxnfsf] xs, lxtsf] ;+/If0f / ;Da4{g u/L ljsf;sf] d"nk|jfxdf dlxnfnfO{ k|efjsf/L ¿kdf
;dflxt ug{ / dlxnf clwsf/ Pj+ n}lËs Gofo sfod ug]{ clek|fon] k|ltlglw ;efaf6 /fli6«o
dlxnf cfof]u P]g kfl/t e} @)^# k'; #) ut]af6 nfu" ePsf] 5 .

-u_ dlxnf tyf afnaflnsf ljefu

g]kfn ;/sf/ -dlGqkl/ifb\ sf] lg0f{oaf6 ldlt @)%&.#.@^ b]lv dlxnf ljsf; dxfzfvfnfO{ dlxnf
ljsf; ljefudf / @)^&÷^÷!@ df dlxnf tyf afnaflnsf ljefu / ldlt @)^).!@.@^ sf]
lg0f{oaf6 lhNnf l:yt dlxnf ljsf; zfvfnfO{ dlxnf ljsf; sfof{nodf / @)^&÷^÷!@ df dlxnf
tyf afnaflnsf sfof{nodf kl/0ft u/L dlxnf ljsf; ;DaGwL sfo{qmd ;+rfng ul/Psf] 5 . o;
ljefusf d"Vo sfo{If]qx? lgDg cg';f/ /x]sf] 5 .

sfo{If]q
dlxnf tyf afnaflnsf ljefun] lgDg cg';f/ sfo{If]qsf sfo{x?sf] ;Dkfbg ug]{ u/L tf]lsPsf] 5 M
-!_ dlxnf ljsf; ;DaGwL :jLs[t sfo{qmdsf] sfof{Gjog ug]{Ù
-@_ dlxnf ljsf; ;DaGwL gLlt Pj+ sfg'gsf] th'{dfsf nflu dGqfnonfO{ ;xof]u k'¥ofpg]Ù
-#_ dlxnf ljsf; ;DaGwL sfo{qmdsf] cg'udg tyf d"NofÍg ug]{Ù
-$_ dlxnfx¿sf nflu cfjZos zLkd"ns tflnd Pj+ k|lzIf0f ;~rfng ug]{Ù
-%_ dlxnf ;zQmLs/0f ;DaGwL sfo{x¿ ug]{Ù

12
-^_ r]nLa6L a]rljvg lgoGq0f, b]x Jofkf/, 3/]n' lx+;f Pj+ dlxnf lj?4 x'g] ck/fw lgoGq0f
;DaGwL sfo{ ug]{Ù
-&_ dlxnf ;DaGwL /fli6«o, cGt/f{li6«o uf]i7L, ;]ldgf/ / ;Dd]ng ;DaGwL sfo{ ug]{ /
-*_ dlxnf ljsf; ;DaGwL ;"rgf ;Íng Pj+ k|sfzg ug]{ .

ljs]lGb|t ljsf; k|lqmof cg'¿k :yfgLo:t/sf] of]hgf th'{df Pj+ sfof{Gjog, k'g/fjnf]sgsf ;a}
r/0fdf n}lËs ;dtf clej[l4 tyf afnclwsf/sf] d"nk|jfxLs/0fsf l;nl;nfdf cfjZos
;dGjosf ;fy} ;xh sfo{sf nflu g]kfn ;/sf/ -dlGqkl/ifb\ sf] @)^) ;fn ;fpg % ut]sf]
lg0f{oaf6 lhNnfl:yt dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nonfO{ dlxnf, afnaflnsf, Ho]i7 gful/s,
ckfËtf ePsf JolQm / u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] ;dGjostf{, ;Dks{ ;"q, ;xhstf{sf] e"ldsf
lgefpg] ;Dks{ lgsfo (Focal Agency) tf]lsPsf] 5 . dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nonfO{ k|fKt of]
sfo{lhDd]jf/L (Mandate) sf ;Gbe{df ljefu Pj+ cGtu{tsf sfof{nox¿sf] e"ldsf d'Votof b'O{
k|sf/sf] /x]sf] 5 .
 sfo{qmd sfof{Gjogstf{
 ;dGjostf{, ;Dks{;"q / ;xhstf{sf] sfo{ ug]{ ;Dks{ lgsfo .

ljefusf] kl/sNkgf (Vision)


…;dtfdf cfwfl/t ;d'Ggt kl/jf/Ú ljefusf] kl/sNkgf xf] .

ljefusf] Wo]o (Mission)


lk5l8Psf / ljkGg dlxnfx¿nfO{ r]tgf hfu/0f, Ifdtf ljsf; / ;fdflhs kl/rfngsf] dfWodaf6
cfly{s, ;fdflhs Pj+ /fhg}lts d"nk|jfxLs/0f u/L ;dtfd"ns ¿kn] kfl/jfl/s hLjg:t/ clej[l4
ug]{ tyf dlxnf ju{sf] xs, lxtsf] ;+/If0f Pj+ k|jw{g ug]{ Wo]o ljefusf] 5 .

ljefusf p2]Zox¿ (Goals)


ljefusf p2]Zo b]xfoadf]lhd 5g\ M
!= cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts / /fhg}lts ¿kdf lk5l8Psf / cj;/af6 jl~rt /x]sf ljkGg
dlxnfx¿sf] ljsf;sf nflu r/0fj4 ¿kdf r]tgf hfu/0f, Ifdtf ljsf; Pj+ ;fdflhs
kl/rfng ub}{ :yfgLo:t/df dlxnfx¿sf] ;Ifd / cfTdlge{/ ;fd'bflos ;+:yfx¿sf] ljsf;
tyf k|jw{g ug]{ / To;sf nflu ;xsfo{sf] cjwf/0ffnfO{ ;d]t k|fyldstf lbg]Ù
@= dlxnf ;zQmLs/0f u/L n}lËs d"nk|jfxLs/0f ug]{, u/fpg]Ù
#= ;fdflhs s'/Llt, r]nLa]6L a]rljvg, b]x Jofkf/, 3/]n' lx+;f nufotsf dlxnf lj?4sf ck/fw
lgoGq0fsf nflu k'?if ju{sf] ;d]t ;xeflutfdf ;fdflhs hfu/0f a9fpg]Ù
$= ;|f]t, ;fwg / /f]huf/Lsf cj;/df dlxnf ju{sf] kx'Fr tyf ;dfg'kflts lgoGq0f :yfkgfsf
nflu kxn tyf ;dGjo ug]{Ù

13
%= n}lËs d"nk|jfxLs/0fsf If]qdf ljz]if1 ;]jf;d]t lbg ;Sg] u/L 'Centre of Excellence' sf
¿kdf ;+:yfut Ifdtfsf] ljsf; ug]{ / dlxnf ju{sf] pGglt tyf n}lËs cg's"n zf;gk|0ffnL
(Gender-responsive Governance) sf nflu ;DalGwt ;+oGqsf] Ifdtf clej[l4df;d]t of]ubfg
ug]{Ù
^= s]Gb| tyf lhNnf:t/df dlxnf ;zQmLs/0fsf sfo{qmd ;~rfng / cg'udg ug{ ;3fp
k'¥ofpg b'a} :t/df ;"rgf tyf clen]v s]Gb|sf] :yfkgf tyf ljsf; ug]{ /
&= ;~rflnt sfo{qmdåf/f ck]lIft gtLhf xfl;n ug{ ;lsP, g;lsPsf] x]g{ / sfof{Gjog:t/df
cfOk/]sf ;d:of ;dfwfg ug{ sfo{qmdsf] lg/Gt/ cg'udg ug]{ Joj:yf ug]{ .

ljefusf] ljBdfg ;Ë7gfTds :j¿k


ljefu:t/
dlxnf tyf afnaflnsf ljefudf Pshgf dxflgb]{zs / b'O{hgf lgb]{zs /xg] Joj:yf 5 . Pshgf
lgb]{zs cGtu{t k|zf;g zfvf, cfly{s k|zf;g zfvf, cg'udg, d"NofÍg / k|sfzg zfvf /x]sf
5g\ . Pshgf lgb]{zs cGtu{t dlxnf ;zQmLs/0f zfvf, dlxnf hfu[lt zfvf, zLk ljsf; /
tflnd zfvf / of]hgf, cg';Gwfg / sfo{j|md zfvf /x]sf 5g\ . ljefudf :yfoL @% / c:yfoL @&
u/L hDdf %@ b/aGbL /x]sf] 5 .

lhNnf:t/
g]kfn /fHosf &% j6} lhNnfdf dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nox¿ :yfkgf ePsf 5g\ .
lhNnf:t/df sfo{qmd ;~rfngsf nflu dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nosf] k|d'vsf] ¿kdf g]kfn
ljljw ;]jfsf] /fhkqflÍt lålto / t[tLo >]0fLsf] dlxnf ljsf; clws[t / lghsf] ;xof]uLsf] ¿kdf
;'k/efOh/, d'Vo dlxnf sfo{stf{, dlxnf sfo{stf{, ;xn]vfkfn / sfof{no ;xof]uL /xg] Joj:yf
5 . sfof{nox¿sf] s'n b/aGbL s/Lj !$)) /x]sf] 5 .

!=$ dlxnf ljsf; sfo{qmd -dlxnf hfu[tL sfo{qmd ;d]t_

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] z'?jft lj=;+= @)#* ;fndf :yfgLo ljsf; dGqfno cGt{ut dlxnf
ljsf; zfvfsf] :yfkgfu/L sfo{ ;+rfng z'? ul/Psf] xf] . la=;+= @)$& ;fndf dlxnf ljsf;
zfvfsf] :t/f]Gglt u/L dxfzfvf agfOof] eg] lj=;+= @)%^ df pQm dxfzfvfnfO{ :yfgLo ljsf;
dGqfnoaf6 dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno cGtu{t /flvof] . ldlt @)%&.#.@^ sf]
lg0f{oaf6 dlxnf ljsf; dxfzfvfnfO{ dlxnf ljsf; ljefudf / lhNnf l:yt dlxnf ljsf;
zfvfnfO{ dlxnf ljsf; sfo{fnodf / @)&.^.!@ df dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nodf kl/0ft u/L
&% lhNnfdf sfo{qmd ;+rfng ul/Psf] 5 .

cf=j= @)#(.$) df % lhNnfaf6 z'? ePsf dlxnf ljsf; sfo{qmd @)%&.%* ;Dd &% j6}
lhNnfdf la:tf/ e} ;s]sf] 5 . cf=j= @)%^.%& b]lv dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] b]zJofkL lj:tf/

14
ug]{ k|of; :j?k dlxnf hfu[lt tyf cfo cfh{gsf yk sfo{qmd nfu' eof] . dlxnf hfu[lt tyf
cfo cfh{g sfo{qmd &% lhNnfsf @)% j6} lgjf{rg If]q cGt/ut ()% uf=lj=;=df ;+rfng
ePtfklg % jif{ leq #(!% uf=lj=;=g} ;d]6g] pRr cfsf+Iff /flvPtf klg >f]t / ;fwgsf] sdLn]
ubf{ bf]>f] jif{b]lv g} sfo{qmd la:tf/ x'g ;s]g . cf=j= @)&).&! ;Dd dlxnf ljsf; ;DaGwL ;a}
sfo{qmdx? PsLs[t ?kdf ;+rflnt x'Fb} #$(* uflj;sf @),!%% j8f / !!& gu/kflnsfsf !)(*
j8f ;d]t u/L hDdf @!,@%# j8fdf dlxnf ljsf; sfof{qmdsf] If]q lj:tf/ e};s]sf] 5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf ljleGg lqmofsnfkx? sfof{Gjog ubf{ dlxnfx?s}] ;lqmo ;xeflutfdf
lgDg cg'?ksf] Joj:yf cg';f/ ;+rfng x'Fb} cfPsf 5g\ .

 dlxnfx?nfO{ l5d]sL ;d"xsf] ?kdf $ b]lv & hgfsf] ;d"xdf cfa4 u/L a:tL:t/df
;+ul7t, ;zlQms/0f / art kl/rfng ug]{ ul/Psf] .
 a:tL:t/sf] ;d"xnfO{ j8f :t/sf ;ldltdf cfj4 ul/g] / j8f :t/sf ;ldltnfO{ uflj;
:t/df ;xefuL u/fOg'sf ;fy} ;xsf/L ;+:yfsf] ?kdf ljsf; ul/g] .
 ;d"xsf ;j} ;b:ofx?nfO{ cfwf/e"t tflnd k|bfg ul/g]] .
 cfo cfh{g tyf lhljsf]kfh{gsf nflu cfjZostfdf cfwfl/t lqmofsnkfx? / zLk ljsf;
jf/]sf] tflnd lbOg] u/]sf] .
 rqm k|0ffnLdf kF"hL kl/rfng ug]{ u/]sf]] .

cf=j= @)&).)&! ;Dd dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 k|jlw{t !%),*$@ dlxnf ;d"xdf *,(@,$&$
dlxnf ;b:ox? /x]sf 5g\ . ;d"xdf cfj4 s'n ;b:o dWo] !^=)@ k|ltzt blnt, ##=*% k|ltzt
hghflt / %)=!# k|ltzt cGo ;d'bfosf dflxnfx? 5g\ . pQm !%)*$@ dlxnf ;d"xaf6 !^,^)@
;ldlt / !,&(# btf{ ePsf dlxnf ;xsf/L ;+:yfx? / !%& tby{ dlxnf ;+:yf u7g ePsf 5g\ .
pNn]lvt ;+:yfx? ;xsf/L P]g, @)$* cGtu{g btf{ e} lqmoflzn /x]sf 5g\ . dlxnf ljsf;
sfo{qmdaf6 k|alw{t ;d"xsf] s"n art @^! s/f]8 @^ nfv 5 eg] pQm /sd dWo] nufgL @%!
s/f]8 %( nfv ^* xhf/ /x]sf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ;+rfng u/]sf ljljw sfo{qmd tyf lqmofsnfkx? ljut # bzsb]lv
sfof{Gjog e}/x]sf] cj:yfdf o;af6 sfo{qmddf /flvPsf pb]Zox?, nIo tyf lgwf{/0f ul/Psf
pknAwLx? slt dfqfdf k'/f eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{ cfjZos ePsf] 5 . ;fy} sfo{qmdsf
ultljlwx?af6 nlIft ;d"xdf k/]sf] ;sf/fTds tyf gsf/fTds k|efjnfO{ cfsng u/L o;af6
l;s]sf kf7x?nfO{ eljiodf dfu{bz{gsf] ?kdf lnO{ cufl8 a9g' kg]{ x'G5 . o;} ;Gbe{df /fli6«o
of]hgf cfof]u cGtu{t P;=Pg=lk=Pd=l;= åf/f dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] t]>f] kIfaf6 :jtGq
d"Nof+Íg ul/Psf] 5 .

g]kfndf dlxnf ljsf; ;DaGwL gLlt tyf ;f]rdf cGt/f{li6«o:t/sf ;f]r tyf df]8nx?nfO{ ;d]t
;dfj]z u/L sfo{qmdsf] l8hfOg ul/Psf] b]lvG5 . h;df dlxnf ljsf; sfo{qmdn] z'?sf aif{x?df

15
ljsf;df dlxnfsf] cjwf/0ff cg';f/ sfo{qmd ;+rfng u/]sf] lyof] . tTkZrft dlxnf / ljsf;
tyf n}lËstf / ljsf;sf] cjwf/0ff cg';f/sf sfo{qmddf hf]8 lbPsf] b]lvG5 .

o; sfo{qmdn] vf;u/L u|fdL0f If]qsf @@ jif{ dflysf ljkGg dlxnfnfO{ nlIft u/]sf] 5 . ljkGg
dlxnf eGgfn] tn pNn]lvt s'g} Ps jf b'j} cy{df alGrt dlxnfnfO{ lng] ul/Psf] 5 .
 laBfno g} hfg gkfPsf jf uPklg k|j]lzsf kl/Iff ;Dd ptL0f{ ug{ g;ls z}lIfs ?kn]
alGrt ePsf

 cfˆgf] hUuf jf cfDbfgLsf] lgoldt >f]taf6 jif{ lbg ;Dd vfg gk'Ug] kl/jf/sf cfly{s
?kn] al~rt ePsf
pNn]lvt nlIft ;d"xsf dlxnfx?sf] ljsf; ug{sfnflu dlxnf ljsf; sfo{qmdn] /0fgLlts ;f]r
tyf cjwf/0ffdf ;zlQms/0f, d"nk|jfxLs/0f / ;dfj]zLs/0fsf ltg cfofd / % j6f k|fyldstfnfO{
lnPsf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] 9f+rf lgDgcg';f/ /x]sf] 5 .

dfly pNn]lvt dlxnf ljsf;sf cjwf/0f, /0fgLlt tyf ;f]rnfO{ ;dfj]z u/L sfo{qmdsf]
sfof{Gjog ug]{ ul/Psf] 5 . nlIft dlxnfsf] a}olQms, cfly{s, ;fdflhs ;zlQms/0fsf] Go"gtd
:t/sf] 8fou|fd leqsf kfrj6f ljifoj:t'df k|fyldstf lbO{ xfl;n ug{ vf]lhPsf] 5 . n}lËs
;dtfdf 5]sjf/hGo rngsf] cj1f, Jojxfl/s n}lËs cfjZostfsf] ;Daf]wg / kfl/jfl/s Pj+
;fd'bflos ;sf/fTds sfo{df (Affirmatic Actoions) hf]8 lbOPsf] 5 . k|hgg :jf:Yotftkm{ eg]
k|hgg :jf:ysf k|fylds 1fg, ;d:of eGg] / pkrf/ u/fpg] tTk/tf / kfl/jfl/s
c;+j]bglzntfsf] cj:yfklg l5d]sL k|lt ;Dj]bglzntf b]vfpg] hfu/0f h:tf ljifodf hf]8
lbOG5 . hLjgf]kof]lu lzIff tkm{ cfkm"nfO{ k|:t't ug{], csf{sf] s'/f k/v ug]{ / lg0f{o lngsf nflu
cfTdflaZjf; a9fpg] h:tf sfo{df hf]8 lbOG5 . k'lu;/L ;dkGgtf u/fpg] k|lqmofdf jif{el/ vfg
k'Ug] cfo >f]t hf]8g], ck7\of/f] cj:yfdf b'O{ dlxnf ;Dd lgjf{x vr{ wfGg ;Sg] art hDdf ug{,

16
ljBfno :t/;Dd cWoog ug{ / :jb]zdf pknJw cfjZos pkrf/ vr{ Joxf]g{ ;Sg] x}l;ot
agfpg] cflbdf s]lGb|t /x]sf] b]lvG5 . ;+:yfut ljsf;tkm{ eg] cfjZostf cg';f/ g]t[Tj jf
cg'ofloTj (Followership) lng k|l/t ug]{, aflxl/ ;+rf/ / lj:tfl/t ;]jfsf nflu ;Ifd agfpg]
sfo{df hf]8 lbg] ul/Psf] 5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmsf] tLgj6f d"Vo cfodx?M d"nk|jfxLs/0f, ;dfj]zLs/0f / ;zlQms/0f


;DaGwL /0fgLlt b]xfo adf]lhd /x]sf] 5 .

!=$=! ;zlQms/0f

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;zlQms/0f cGtu{t b]xfo adf]lhdsf /0fgLltx? ;dfj]z ul/Psf 5g\ .

 dlxnfn] bL3{sfn;Dd :j–ljj]sn] lg0f{o ug]{, ;zlQms/0f k|lqmofdf ;l/s eO{ /fVg /
ljkGg dlxnfsf] df}h'bf n}lËs 5]sjf/ kG5fpgsf nflu dlxnfdfqsf] ;d"xLs/0f ug]{
 ;d"x, ;ldltnfO{ ;d'bfo :t/df ;zlQms/0f u/L :jfjnDjg / kf/:kl/stfsf] efjgfn]
;d"xsf] pTyfgsf] nflu ;xsf/L l;4fGt cg';f/ ;+:yfut ?kdf ;zlQms/0f ug]{ .
 k'?ifhgnfO{ ;Nnfxsf/ ;ldltdf /fVg k|fyldstf lb+b} ;d"x ;b:o kl/jf/sf k'?if ;xsdL{
/ cGo ;d"bfosf k'?if z'elrGtsx?sf] ;xeflutf ;'lglZrt ug]{
 nlIft dlxnfsf] cu|;/tfnfO{ k|efjsf/L agfpg cfk;L ;xof]u ub}{ :jtGq >f]tsf\
k|jw{gsfnflu c+zwg (share capital), ljpk'hL jf lalQo bjfj 3l6 ePsf >f]tnfO{
k|fyldstf lbg]
 laBfno ljd'v /x]sf lszf]/Lx?nfO{ efjL ;d"x ;b:osf] ?kdf ;+nUg u/fpg dlxnf
;d"x;+u ufF;]/ lszf]/L a[Q agfO{ laBfno ljd'v lszf]/Lsf] ;lDdng ug]{
 Joj;flos ;d"x u7g Pj+ ljsf; ubf{ ljkGg dlxnfnfO{ s]lGb|s[t u/L Jofj;flos ;d"x
agfpg]
 k|fs[lts >f]tsf] ;+/If0f, P]ltxfl;s ;Dkbfsf] ;b'kof]u, ;fd'bflos >f]tsf] pkof]u, n}lËs
d'2fdf ax; h:tf lqmofsnfkdf ;+nUg u/fO{ ;fd'bflos ;DaGw la:tf/ ug]{
 ;fdflhs kl/rfngdf ;+nUgtf ;dfof]hgf ul/+bf ;d"xsf] ;+:yfut ljsf;sf] :t/ cg';f/
ul/g] .

!=$=@ d"nk|jfxLs/0f

d"nk|jfxLs/0f cGt/ut /0fgLltx? lgDg cg';f/ to u/]sf] b]lvG5 .


 n}lËs ;dfgtf Pj+ afn clwsf/sf] ;'lglZrttfsf nflu ;/sf/L, u}/ ;/sf/L, lghL
If]qdsf ;a} ;/f]sf/jfnfx?nfO{ ;+nUg u/fO{ km/flsnf] sfo{ ;+hfn dfkm{t ;x sfo{ ug]{
 ;dGjo ;ldltsf] cWoIftf nufot n}lËs tyf afn clwsf/sf] ljs]lGb|t d"n
k|jfxLs/0fdf ;d:t k|s[ofdf :yfgLo lgjf{lrt lgsfos} g]t[Tj /xg] u/L ;xlhs/0f ug]{

17
 n}lËs tyf afnclwsf/sf k|d"v ;jfnx?nfO{ klxrfg Pj+ ;Daf]wg ug{sf nflu
;xeflutfTds k4lt jf ljlw cjnDjg ub}{ cu|;/tfsf] :jfldTj ;DaGwL ;+hfndf /xg]
u/L ;fem]bf/L ug]{
 If]qut p2]Zosf] k|flKtdf n}lËs d"nk|jfxLs/0fsf] k|efj x'g] u/L clwjfrg ug]{
 ;+hfn ;b:osf] sfo{If]qdf k|j]z gu/L d"nk|jfxLs/0fdf ;dGjo ug{ u/L sfo{If]q l;dfÍg
u|x0f ug]{ .

!=$=# ;dfj]zLs/0f

;dfj]zLs/0f cGt/ut lgDg cg';f/sf /0fgLltx? /x]sf 5g\ .


 ljkGg dlxnfsf] ;fdflhs kl/j]z / cfly{s l:ylt cg';f/ k|bQ ;]jf ;xof]u / kx'Frdf
k|fyldstf lbg] .
 ;fdflhs k"lF h a[l4 ug{sf nflu Psn, ckfËtf, blnt nufot alGrlts/0fdf k/]sf
dlxnfx?sf] ;d"xs/0f ubf{ d"nwf/d} ;lDdlnt u/fO{ ;d"xLs/0f cleGgtfsf] /0fgLlt
lnOg] .
 ;fdflhs kl/rfngsf] lgoldt k|qm[ofdf kx'Fr gePsf vf; cj:yfsf ax'ljkGg dlxnfsf]
nflu ;zt{ gub x:tfGt/0f (Conditional Cash Transfer) sf] dfGotfdf ;DalGwt
lqmofsnfkx?sf] 5'§} kf]sfalGb ul/g] .

Dfly pNn]v eP cg';f/ ltgj6f cfod, kfFrj6f k|fyldstf / ltgj6f cfod ;DaGwL /0fgLlt
cg'?k dlxnf ljsf; ;DaGwL lhNnf:t/df Ps ;oj6f eGbf a9L lqmofsnfkx? ;+rfng x'Fb} cfPsf
5g\ .

!=% dlxnf ljsf; sfo{qmd cGt/ut ;+rflnt sfo{qmd

dlxnf ljsf; sfo{qmd dfly pNn]lvt cfodx?nfO{ kl/nlIft u/L sfo{qmdx? ;+rfng ul/Psf
5g\ . h;df s]lGb|o:t/ / lhNnf:t/sf sfo{qmdx? ;+rflnt e} /x]sf] 5 . ;+rflnt sfo{qmdx?sf]
ljj/0f tn lbOPsf] 5 .

18
s]Gb|:t/
s_ n}lËs lx+;f lgjf/0fsf nflu dlxnf ;+:yfx?sf] PsLs[t ljsf; sfo{qmd
of] sfo{qmd ;+o'Qm /fi6«;+3Lo afnsf]if / ;+o"Qm clw/fHo ;/sf/sf] cGt/f{li6«o ljsf; ljefusf]
;xof]udf ;+rflnt dlxnf Para Legal ;ldlt sfo{qmdnfO{ dlxnf ljsf; sfo{qmddf PsLs[t ug]{
;DaGwdf lqkIfLo k/fdz{af6 ldlt @)^(.$.!@ df ;+o'Qm kf/udg of]hgf th'{df ul/Psf] lyof] .
pQm of]hgfsf] clek|o ;fljssf] dlxnf Para Legal ;ldlt sfo{qmdnfO{ n}lËs lx+;f lgjf/0fsf nflu
dlxnf ;+:yfx?sf] PsLs[t ljsf; sfo{qmdsf] gfdaf6 dlxnf ljsf; sfo{qmddf Psfsf/ ul/Psf] /
;f] sfo{qmd cf=j= @)^(.&) b]lv &% lhNnfdf nfu' ul/Psf] 5 . o; sfo{qmdn] ;fljs Para Legal
;ldltx?nfO{ lg/Gt/tf lbO{ sfo{qmd ;+rfng ePsf] 5 .

v_ 5fpk8L lgjf/0f cfof]hgf


5fpk8L k|yfaf6 dlxnf tyf afnaflnsfsf] :jf:Yodf gsf/fTds c;/ k/]sf] ;Gbe{df g]kfn
;/sf/n] @)^#.!.@^ df 5fpk8L k|yfnfO{ s'/Llt 3f]if0ff u/L o; s'/LltnfO{ x6fpgsf nflu dlxnf
afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno / afn arfp -Save the children) aLr ldlt @)^$.!.@! df

19
;Demf}tf eO{ ;'b'/ klZrdsf c5fd, 8f]6L / afh'/f lhNnfdf 5fpk8L lgjf/0f cfof]hgf ;+rfng e}
/x]sf] 5 . o; sfo{qmdn] tL lhNnfx?df k|hgg :jf:Yo, dlxgfjf/L ;/;kmfO{, Ifdtf clea[l4
tflnd, hLjgf]kof]uL zLk ljsf; tflnd cflb k|fbg ul/Psf] 5 .

u_ n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]if


g]kfn ;/sf/n] ldlt @)^^.%.@^ ut]sf] lg0f{ocg';f/ ;g\ @)!) nfO{ n}lËs lx+;f la?4sf] jif{sf]
?kdf dgfpg] 3f]if0ff u/]sf] lyof] . g]kfn ;/sf/af6 n}lËs lx+;f la?4 /fli6«o sfo{of]hgf :jLs[t
eO{ /0fgLlts sfo{If]q klxrfg ul/Psf] 5 . sfo{of]hgfsf] bL3{sfnLg nIo dlxnf, k'?if aflnsf Pj+
afnsn] cfˆgf] ;Defjgf k"0f{ ?kdf pkef]u ug{ ;Sg] Pjd\ ;Ddflgt hLjg lhpg] n}lËs lx+;fd'Qm
x'g]5 . o;sf nflu k|zf;sLo sfo{ljlw P]g, @)!# sf] bkmf @ cg';f/ g]kfn ;/sf/n] n}lËs lx+;f
lgjf/0f sf]if -;+rfng_ lgodfjnL, @)^& hf/L u/]sf] 5 . n}lËs lx+;faf6 k|efljtx?nfO{ tTsfn
/fxt k'¥ofpg] p2]Zon] sf]ifsf] ;+rfng tyf Joj:yfkgsf nflu s]lGb|o txdf dlxnf afnaflnsf
dGqfnosf ;lrjsf] ;+of]hsTjdf sf]if ;+rfng ;ldltsf] Joj:yf ul/Psf] 5 eg] lhNnf txdf
k|d"v lhNnf clwsf/Lsf] ;+of]hsTjdf /fxt ;ldlt /x]sf] 5 . sf]ifaf6 ax'lajfx, c+zwg, 3/]n'
lx+;f, dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/, af]S;Lsf] cf/f]k, s'6lk6 h:tf ljleGg k|sf/sf lx+;faf6
k|efjlt s"n !$(! Hgf dlxnfx?n] cfly{s ;xof]u k|fKt u/L ;s]sf 5g\ .

3_ ckfËtf kl/ro–kq
ckfËtf ePsf JolQmx?sf] lxtsf] ;+/If0f / ;Da4{g ug{ / ljsf; k|lqmofdf ;dfj]zLs/0f u/fpg
tyf /fHoåf/f tf]lsPsf ;]jf, ;'ljwf / cj;/sf] plrt Joj:yfkg u/fpg ckfË ;+/If0f tyf
sNof0f lgodfjnL, @)%! sf] lgod % cg';f/ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] kl/ro–kq ljt/0fsf]
sfo{ cf=j= @)%^.%& b]lv ;xfos k|d'v lhNnf clwsf/LnfO{ ;dfh sNof0f clwsf/L tf]sL
kl/ro–kq pknJw u/fpb} cfPsf]df @)^# ;fnb]lv dlxnf ljsf; clws[tnfO{ ;dfh sNof0f
clws[tsf] lhDd]jf/L lbO{ &% a6} dlxnf tyf afnaflnsf sfof{no dfkm{t ckfËtf kl/ro–kq
pknJw u/fpg] sfo{ e}/x]sf] 5 . pQm kl/ro–kq ljt/0f lgb]{lzsf @)^% cg';f/ ckfËtfsf]
dfqfsf] cfwf/df rf/y/L kl/ro–kq hf/L ul/Psf] 5 . cf=j @)&).&! ;Dd s"n hDddf !(@,*!^
kl/ro–kq hfl/ e};s]sf] 5 .

lhNnf:t/sf] sfo{qmd

-s_ nlIft dlxnfsf] klxrfg / ;d"xLs/0f


o; sfo{qmd cGtu{t nlIft dlxnfx?sf] klxrfg u/L gofF uflj;tkm{, ;fljs uflj;sf gofF
j8ftkm{ uflj;:t/Lo k/fdz{ a}7s, ;d"x u7g / kl/rfng ug]{ lqmofsnfkx? ul/Psf] 5 . ;fy},
;fljs uflj;sf k'/fgf j8ftkm{, ;ldlt u7g / kl/rfng -lgu/fgL ;d"x;d]t_ u/L ;d"xLs/0f
;DalGw lqmofsnfkx? ;+rfng ul/Psf 5g\ .

20
-v_ JolQmut ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f
o; sfo{qmd cGtu{t ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f -# lbg], ufpF:t/_ gofF uflj;sf j8ftkm{, ;fljs
uflj;sf gofF j8ftkm{, ;fljs uflj;sf k'/fgf j8ftkm{ k|bfg ul/Psf] 5 . cfwf/e"t tflnd -&
lbg]_ lhNnf:t/, dlxnf–k'?if ;dljsf; tflnd -# lbg], ufpF:t/_ dlxnf ;+:yf÷ ;ldltnfO{ sfo{qmd
cg'bfg, ;f;"–a'xf/L cGt/lqmof, -# lbg], ufpF:t/_ dlxnf ;+:yf÷ ;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg,
k|hgg :jf:Yo ;r]tgf tflnd, -% lbg], lhNnf:t/_ cflb lqmofsnfkx? ;+rfng e} /x]sf 5g\ .

-u_ ;+:yfut ljsf; / ;xeflutf


o; sfo{qmd cGtu{t df}h'bf ;+:yfsf] ;fË7lgs ;'b[l9s/0f ug],{ gePsf jf lgliqmo ;d"xsf] u7g
jf k'gu{7g ug]{ -lgu/fgL ;d"x;d]t_, g]t[Tj tyf ;+:yfut ljsf; tflnd, -% lbg], lhNnf:t/_,
n]Vfkfng tflnd, -& lbg], lhNnf:t/_, k|:tfjgf n]vg tflnd, -# lbg], lhNnf:t/_, dlxnf ;+:yfsf]
cj:yf ljZn]if0f tyf /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf, -# lbg], ufpF:t/_, /]vfÍg e|d0f, cGt/;+:yf, -%
lbg], cGt/lhNnf, & lbg]_, dlxnf ;+:yf÷ ;ldltsf cWoIfdfem rf}dfl;s cGt/lqmof, -@ lbg],
lhNnf:t/_, ;|f]t kl/rfngsf nflu aLpk"FhL, dlxnf ;+:yfnfO{ ejg lgdf{0f cg'bfg -k|lt;+:yf ?= !
nfv %) xhf/÷ ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= @ nfv÷ ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %)
xhf/_ cflb lqmofsnkfx? kb{5g\ .

-3_ dlxnf ;ldlt cGtu{t Jofj;flos ;d"x ljsf;


3–!_ gofF k|f/De
o; sfo{qmd cGtu{t ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g, sfo{of]hgf
tof/L, zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, # lbg], ufpF:t/, % lbg], UffpF:t/, % lbg], lhNnf:t/,
& lbg], lhNnf:t/, !% lbg], lhNnf:t/, #) lbg], lhNnf:t/, () lbg], lhNnf:t/ -;fem]bf/Lsf] ah]6
;dfof]lht_, Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,))).– ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?=
#,%)).– ljsf; nfut # lhNnf ?= &,))).–_ cflb lqmofsnfkx? /x]sf 5g\ .

3–@_ lg/Gt/ k|;f/


o; sfo{qmd cGtu{t 5'6 ;d"x ;b:onfO{ zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, # lbg], ufpF:t/,
% lbg], ufpF:t/, % lbg], lhNnf:t/, & lbg], lhNnf:t/, !% lbg], lhNnf:t/, Joj;fo :yfkgf vr{
cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,))).– ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= #,%)).– ljsf; nfut # lhNnf
?= &,))).–_, zLk k'gtf{huL tflnd, # lbg], ufpF:t/, % lbg], lhNnf:t/, :ynut k|fljlws lg/LIf0f,
k/fdz{ tyf k'gc{Eof;, cWoog 8]/f -Study attachment_, Jofkf/ d]nfdf d08k, ;femf Jofj;flos
;]jfsf nflu dlxnf ;+:yfnfO{ ax'pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -lj?jf Aof8, ;Íng s]Gb|, k|zf]wg
;+oGq, df5f kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos ls6kfng u[x, sfo{zfnf, 9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/,
k|fljlws /]vb]v, Knfli6s kf]v/L l;FrfO, OToflb, k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ ljsf; nfut
@=)–@=% lhNnf ?= @ nfv÷ ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/, gd"gf of]hgf cGtu{t
h'g;'s} lhNnf clwstd ?= $ nfv %) xhf/_ /x]sf 5g\ .

-ª_ …u/LaL lj?4 dlxnfÚ cleofg


o; sfo{qmd cGtu{t ;xeflutfTds cj:yf ljZn]if0f / /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf,-# lbg],
ufpF:t/_, 56' 3/w'/Lsf] ;d"xLs/0f, ;d"x u7g jf k'gu{7g, ;ldlt u7g jf k'gu{7g, k'gtf{huL
cg'lzIf0f, zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, -& lbg], lhNnf:t/_, Joj;fo :yfkgf vr{

21
cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?=
&,)))_, ;femf Jofj;flos ;]jfsf nflu dlxnf ;:yfnfO{ ax'pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -la?jf
Aof8, ;ª\sng s]Gb|, k|zf]wg ;+oGq, df5f kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos ls6kfng u[x, sfo{zfnf,
9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/, k|fljlws /]vb]v, Knfli6s kf]v/L l;+rfO, OToflbÙ k|lt;+:yf ?= ! nfv
%) xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= @ nfv ÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/Ù
gd'gf of]hgf cGtu{t h'g;'s} lhNnf clwstd ?= $ nfv %) xhf/_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f,
k/fdz{ tyf k'gc{Eof;, cGt/;+:yf /]vfÍg e|d0f, % lbg], ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ clen]vLs/0f
-k|ltj8f ?= !@ xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= !* xhf/÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @$
xhf/_ cflb lqmofsnfkx? /x]sf 5g\ .

-r_ ljBfnoljd'v lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; -d'Qm sdn/L;d]t_


r–!_ gofF k|f/De

o; sfo{qmd cGtu{t hLjgf]kof]uL tflnd,-!) lbg], ufFp:t/_ dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd


cg'bfg, dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb| ;~rfng, dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg
lszf]/Lsf nflu z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/ ;xof]u, Jofj;flos lszf]/L ;d"x ljsf;, ;xeflutfTds
n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf tof/L, zLk tyf Jofj;flostf ljsf;
tflnd, -& lbg], lhNnf:t/_, Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–
@=% lhNnf ?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf
k'gc{Eof; /x]sf 5g\ .

r–@_ lg/Gt/ k|;f/


o; sfo{qmd cGtu{t 5'6 lszf]/LnfO{ hLjgf]kof]uL tflnd, -!) lbg], ufFp:t/_ dlxnf
;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg, lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb|sf] :t/f]Gglt, lszf]/Lsf nflu
z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/ ;xof]u, 5'6 lszf]/LnfO{ zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg],
lhNnf:t/, Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?=
#,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'g{cEof;,
cGt/;d"x /]vfÍg e|d0f, % lbg], lszf]/L ;d"xsf cWoIf / ;lrjdfem rf}dfl;s cGt/lqmof, @ lbg],
lhNnf:t/sf lqmofsnfkx? /x]sf 5g\ .

r–#_ d'Qm sdn/L ;zQmLs/0f, ^ lhNnfsf #^) hgfM sGrgk'/, s}nfnL, alb{of, afFs], ;'v]{t
/ bfª
o; sfo{qmd cGtu{t dlxnf ;+:yfcGtu{t d'Qm sdn/L ;d"x u7g, ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f, #
lbg], ufpF:t/, Jofj;flos ;d"x ljsf;, ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf
k|j4{g sfo{of]hgf tof/L, zLk tyf Jofj;flos ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/, Joj;fo :yfkgf
vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf
?= &,)))_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;, ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ cg'udg
/x]sf 5g\ .

5_ afnclwsf/sf] ;+j4{g
o; sfo{qmd cGtu{t ljkt\df k/]sf afnaflnsfx¿sf] p4f/ tyf k'g:yf{kg, afnu[xx¿sf] ;+o'Qm
lg/LIf0f, /fli6«o tyf cGt/f{li6«o afn lbj; /x]sf 5g\ .

22
h_ n}lËs lx+;f lgjf/0f
o; sfo{qmd cGtu{t lhNnf ;|f]t ;d"xsf] a}7s, dfgj a]rlavg lj?4 ul7t lhNnf sfo{;ldltnfO{
cg'bfg, 3/]n' lx+;faf6 k|efljt dlxnfsf nflu dlxnf ;:yfx¿sf] ;dGjodf ;'/lIft cNksflng
cf>o;lxt ;]jf s]Gb| ;~rfngM !% lhNnf -k|ltlhNnf lxdfn ?= * nfv ÷kxf8 ?= !) nfv÷t/fO{
?= !@ nfv_ kfFry/, ;'g;/L, ;f]n'v'Da', ;Kt/L, ;nf{xL, dsjfgk'/, gjnk/f;L, tgx'F, sfe]|, afUn'ª,
h'Dnf, bfª, alb{of, 8f]6L / s~rgk'/_ /x]sf 5g\ .

em_ d"nk|jfxLs/0f ;Dks{ lgsfo ;]jf


o; sfo{qmd cGtu{t If]qut sfof{nosf] ;xeflutfTds n}lËs nvfhf]vf / ;+o'Qm sfo{of]hgf
th{'df, uflj;:t/Lo n]vfhf]vf, ! lbg], lhNnf:t/Lo n]vfhf]vf / sfo{of]hgf tof/L, @ lbg], nlËs
;/f]sf/sf ljifout cWoog lhNnf n}lËs ljsf; k|ltj]bg tof/L / k|sfzgsf] ut cfjsf] e'QmfgL,
:yfgLo hgk|ltlglw, uflj; ;lrj tyf ;~rf/sdL{nfO{ n}lËs d"nk|jfxLs/0f cg'lzIf0f, # lbg],
lhNnf:t/ -lhlj;;Fusf] ;fem]bf/Ldf_, ;~hfn ;b:odfem cGt/lqmof, ! lbg], lhNnf:t/,
d"nk|jfxLs/0f ;dGjo ;ldltsf] a}7s, nlËs ;Dks{–laGb'x¿sf] a}7s, nlËs ;Dks{–laGb' tyf
;"rLs[t u};;sf kbflwsf/Lx¿sf nflu d"nk|jfxLs/0f tflnd, # lbg], lhNnf:t/, ;+o'Qm :ynut
cjnf]sg, ljifout sfof{nosf tkm{af6, d"nk|jfxLs/0f ;dGjo ;ldltsf tkm{af6, nf]s ;]jf
cfof]uaf6 lnOg] /fhkq cglÍt kb -k|yd / låtLo_ sf d"n k/LIffdf ;xefuL x'g] dlxnf
pDd]bjf/x¿sf nflu tof/L sIff ;~rfng /x]sf 5g\ .

`_ ;fdflhs kl/rfng
o; sfo{qmd cGtu{t ;fdflhs kl/rflnsf / dlxnf ;+:yfsf cWoIf, Joj:yfks jf ;xhstf{nfO{
k|lzIfs k|lzIf0f, & lbg], lhNnf:t/, ;fdflhs kl/rflnsfsf] k|f]T;fxg eQf / rf8kj{ vr{,
kl/rflnsf e|d0f tyf a}7s vr{, sfo{If]qsf k|To]s j8fdf rf}dfl;s ;fy ;Dks{, ;d"x lj:tf/ /
;d"x sfo{df ;+of]hg, ;xhLs/0f Pj+ ;|f]t ;]jf -;fdflhs kl/rflnsf gePsf uflj;tkm{ k|ltuflj;
?=^,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?= (,)))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= !@,)))_ /x]sf 5g\ .

6_ ;flas n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f cfof]hgfsf] afFsL sfo{qmd sfof{Gjog

s_ ;fdflhs ;zQmLs/0f
o; sfo{qmd cGtu{t ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f, # lbg], ufpF:t/, cfwf/e"t tflnd, & lbg],
lhNnf:t/, dlxnf ;+:yfsf] cj:yf ljZn]if0f tyf /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf, # lbg], ufpF:t/,
dlxnf ;+:yfsf] t'ngfTds ljj/l0fsf k|sfzg, lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; M hLjgf]kof]uL tflnd,
!) lbg], ufpF:t/ -dlxnf ;:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_, dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf
k/fdz{ s]Gb| ;~rfng, dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg lszf]/Lsf nflu z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/
;xof]u, dlxnf–k'?if ;dljsf; tflnd, # lbg], ufpF:t/ -dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_,
;f;"–a'xf/L cGt/lqmof, # lbg], ufFp:t/ -dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_ /x]sf 5g\ .
v_ cfly{s ;zQmLs/0f
o; sfo{qmd cGtu{t …u/LaL lj?4 dlxnfÚ cleofg, k'gtf{huL cg'lzIf0f, zLk tyf Jofj;flostf
ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/, Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut
@=)–@=% lhNnf ?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{
tyf k'gc{Eof;, ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ clen]vLs/0f -k|ltj8f ?= !@ xhf/÷ljsf; nfut

23
@=)–@=% lhNnf ?= !* xhf/÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @$ xhf/_, ;femf Jofj;flos ;]jfsf nflu
dlxnf ;:yfnfO{ ax'pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -la?jf Aof8, ;ª\sng s]Gb|, k|zf]wg ;+oGq, df5f
kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos ls6kfng u[x, sfo{zfnf, 9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/, k|fljlws /]vb]v,
Knfli6s kf]v/L l;FrfO, OToflbÙ k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= @
nfv ÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/Ù gd'gf of]hgf cGtu{t h'g;'s} lhNnf clwstd
?= $ nfv %) xhf/_ /x]sf 5g\ .

7_ ljBfnoljd'v lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; -o'lg;]kmtkm{_


o; sfo{qmd cGtu{t lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf;sf nflu ;fem]bf/ lgsfo;Fusf] gLlt, of]hgf
tyf ah]6df k}/aL, ;+:yfdfkm{t lszf]/Lsf cleefjs lzIffsf nflu cled'vLs/0f, # lbg] -:yfgLo
lgsfo / ;d'bfosf cu'jfsf nflu_, cGt/;d"x lszf]/L hfu/0f ;d"x cg'ej cfbfgk|bfg, ;fem]bf/
lgsfo / :yfgLo lgsfodfem cGt/lqmof, ! lbg], dlxnf ;+:yf÷;ldlt / lszf]/L hfu/0f ;d"xaLr
cGt/lqmof, ljBfnoljd'v lszf]/Lx¿sf] ax'cfoflds ljsf; sfo{qmd ;~rfng, lszf]/Lx¿sf]
ax'cfoflds hLjgf]kof]uL tflnd !) lbg], uflj;:t/, dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{
s]Gb| ;~rfng cg'bfg, dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg lszf]/Lx¿sf nflu z}lIfs tyf :jf:yf]krf/
;xof]u sfo{qmd cg'bfg, ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf
tof/L, zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/, Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg
-k|ltJolQm ?= #)))÷ljsf; nfut @ b]lv @=% lhNnf ?= #%))÷ ljsf; nfut # lhNnf ?=
&)))_, :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;, ;fy, ;Dk{s / ;xhLs/0f tyf
cg'udg, d"NofÍg /x]sf 5g\ .

8_ lszf]/L ljsf; tyf n}lËs lx+;f lgjf/0f sfo{qmd -o"PgPkmkLPtkm{_


o; sfo{qmd cGtu{t 3/]n' lx+;faf6 k|efljtsf nflu cNksflng cf>o ;]jf s]Gb :yfkgf /
;~rfng -dlxnf ;:yfnfO{ sfo{qmd cg'bfg_, 3/]n' lx+;faf6 k|efljtsf nflu cNksflng cf>o
;]jf s]Gb|sf ;fd'bflos dlxnf, dgf];fdflhs ljdz{stf{nfO{ tflnd, !) lbg], lhNnf:t/, 3/]n'
lx+;faf6 k|efljtsf cNksflng cf>o ;]jf s]Gb|sf nflu k|rlnt k|lqmof adflhd 5gf}6 ePsf gofF
dgf];fdflhs ljdz{stf{nfO{ $ dlxg] tflnddf ;xeflutf vr{, dlxnf ;xsf/L ;+:yfsf
;b:ox¿sf nflu k|hgg :jf:Yo / n}lËs lx+;f lgjf/0f ;DaGwL tflnd, % lbg], lhNnf:t/, ;/+If0f
ljifout If]q (Protection Cluster) sf ;b:ox¿sf nflu cled'vLs/0f sfo{qmd, # lbg], lhNnf:t/,
;/+If0f ljifout If]q -Protection Cluster) sf] a}7s ;~rfng, ljBfnoljd'v lszf]/Lx¿sf nflu
hLjgf]kof]uL zLk ljsf; tflnd, !) lbg]

9_ ;"rgf, lzIff / ;~rf/


o; sfo{qmd cGtu{t cfwf/–/]vf ;"rgf kmf/fd 5kfO{, jflif{s k|ult k|ltj]bg tyf dlxnf ;+:yfsf]
t'ngfTds ljj/l0fsf k|sfzg, hgr]tgfd"ns ;Gb]z k|jfx, kl/ro kGgf -Brochure_ k|sfzg,
lbj;Lo sfo{qmd, cGt/f{li6«o gf/L lbj;, cGo cGt/f{li6«o lbj; tyf cleofg, sd{rf/LnfO{ sDKo'6/
tflnd, Od]n, OG6/g]6 kx'Fr, sfo{qmdsf] ;fj{hlgs k/LIf0f, cg'udg tyf d"NofÍg -;fdflhs
kl/rflnsf ePsf uflj;tkm{sf] lgoldt cg'udg ;d]t_ /x]sf 5g\ .

24
!=^= dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"NofÍg cWoogsf] p2]Zo

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] cf}lrTo, k|efjsfl/tf, k|efj, sfo{bIftf, bLuf]kgfsf] n]vfhf]vf ug'{ o;
cWoogsf] d"Vo p2]Zo xf] . cWoog ;DaGwL lglZrt p2]Zox? lgDg cg';f/ 5g\M

s_ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] of]hgf th'{df, sfof{Gjogsf] k|lqmof / vfsf (modalities) tl/sf
af/] d"Nof+Ëg ug'{ .
v_ sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] hLljsf]kfh{g / ;fdflhs ;zQmLs/0fdf k'¥ofPsf] of]ubfg af/]
d"Nof+Ëg ug'{ .
u_ clwsf/ k|fKt ;d"xsf] ;Gt'li6 / dlxnf g]t[Tjsf ;+:yfx?sf] ;+:yfs/0f
(institutionalization) sf] d"Nof+Ëg ug'{ .

!=& cWoogsf] If]q

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"Nof+sg cWoogsf] sfo{ If]q lgDg cg';f/ /x]sf] 5 .
s_ cf}lrTo
dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] cf}lrTo ;DaGwdf lgDg ljifosf] cWoog ePsf] 5 .
 sfof{Gjog k|lqmofsf] pko'Qmtf / cf}lrTo ;DaGwL d"Nof+sg ul/Psf] .
 ;/sf/L gLlt, /fli6«o k|fyldstfdf ;+u Ps ?ktf sfod eP gePsf] af/]
 sfo{qmd th'{df / sfof{Gjosf] ;f]rtflnsf -nuk|m]d_ cg'?k eP gePsf] af/]
 g]kfnsf] cGt/f{li6«o bfloTj k'/f ug]{ ;DaGwL cf}lrTo k'/f u/] gu/]sf] af/]
 sfof{qmd sfof{Gjog kIfsf] pko'Qmttf af/]
 dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] l8hfOg ef}uf]lns If]q ;d]6g], sfo{qmdsf] nflu nlIft hfgtf
5gf}6 ug]{ tyf nlIft hg;+Vofsf] cfsf/sf] pko'Qmtf af/]
 nlIft hg;+Vofsf] cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ug{ sfo{qmdsf] Ifdtf af/]
 sfo{qmdsf] km]h leq / km]h aflx/ ug]{ sfo{sf] pko'Qmtf af/]
 ;d"bfodf ;fdflhs kl/rfnssf] pko'Qmttf af/]
 sfo{qmsf] nlIft ;d"x jfx]s a9fjf e} km}lnPsf]] nx/sf] k|efj af/] .

v_ k|efjsfl/tf (Effectiveness)

k|efjsfl/tfsf] d"Nof+sg ug]{ l;nl;nfdf lgDg a'Fbfdf s]lGb|t /xL cWoog ul/Psf] 5 .
 sfo{qmdsf lgwf{l/t ;"rsx? / hfFr ug]{ ;fwgx?nfO{ aflif{s sfo{qmd tyf ah]6df
ptfl/Psf] ;DaGwdf
 sfo{qmdsf] lgw{fl/t nfut / ;dodf ;DkGg eP gePsf] af/] / nIodf km]/abn eO{
k|efjsfl/tfdf k/]sf] c;/ af/]

25
 a:tL:t/df dlxnf ;d"xx?sf], ;fy} j8f / uf=lj=;= :t/df ;+ul7t ;ldlt / ;+:yfsf]
-;xsf/L_ x?sf] kl/rfngsf] k|efjsfl/tf ;DaGwdf
 dlxnf ;d"xx? / ;xsf/Lx?af6 x'g] art tyf nufgLsf] k|efjsfl/tfsf] cWoog af/]
 n3' pBd ljsf;sf nflu nlIft ;d"x 5gf}6, ;d"x u7g, zLk ljsf; tflnd Jofj;fo
tyf ;+rfng, pTkflbt a:t'sf] lalqm lat/0f, ahf/ / cfDbfgLsf] cj:yf af/]df
 lszf]/Lx?sf] ljsf; / r]tgfd'ns sfo{qmdsf] k|efjsfl/tfsf] af/]df
 sfo{qmdsf] lgwf{l/t nIo tyf pb]Zox?sf] pknAwL ;DaGwdf
 sfo{qmdsf] k|efjsf/L ;+rfngdf of]ubfg lbg] / Jojwfg v8f ug]{ s/s tTjx? ;DaGwdf

u_ sfo{bIftf (Efficiency)

sfo{qmdsf] sfo{bIftf ;DaGwdf lgDg ljifosf] cWoog ul/Psf] 5 .


 ;d"x u7g, zLk ljsf; tflnd, art tyf nufgL cflbsf] k|lt dlxnf OsfO{ df]6fdf]6L
nfut lx;fj af/]
 laleGg sfo{x?sf nflu 5\'6\ofOPsf] ah]6sf] sfo{bIftfsf] n]vfhf]vf ul/Psf] 5 .
 sfo{qmdsf] ah]6 tyf cGo >f]tx?sf] pkof]u ;DaGwL sfo{bIftf / ljut $÷% jif{sf]
ah]6sf] sfo{bIftfsf] n]vfhf]vf ul/Psf] 5 .
 sfo{qmdsf] nfutsf] k|efjsfl/tfsf] laZn]if0f ul/Psf] 5 .

3_ k|efj (Impact)

dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 k/]sf k|efj af/] lgDg cg';f/ cWoog ePsf] 5 .
 sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] pTkfbgzLn ;DkQL a[l4 ug{ / hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ ug{,
/f]huf/Lsf nflu k'¥ofPsf] ;xof]u, cfly{s nfe, cfDbfgL a[l4, ef}lts ;'ljwfx?, :jf:Yo,
lzIff cflbsf] kx'Fr ;DaGwdf
 sfo{qmdn] dlxnfsf] ;fdflhs Ifdtf clea[l4df kf/]sf] k|efj,] g]t[Tj Ifdtfdf ePsf]
kl/jt{g, ;+fu7lgs ;+/rgf, cfˆgf] s'/f /fVg] / lg0f{o lng], ;fdflhs sfo{df a[l4,
;fd"lxs zlQmsf] lgdf{0f, dlxnf lx+;f, sd pd]/df ul/g] ljjfx, aRrf hGdfpg] pd]/ cflb
;DaGwdf
 sfo{qmdn] ;DalGwt lgod sfg"g kl/jt{g ug{ kf/]sf] k|efj, dlxnf ljsf; d}qL /fli6«o
tyf :yfgLo:t/sf gLlt, sfg"g / lgodx?sf] th'{df, k'?if tyf dlxnfsf] b[li6sf]0fdf
kl/jt{g, dlxnf tyf n}lËs ljsf;, kl/jf/ / ;d'bfo :t/df kl/jt{g cflb ;DaGwdf
 sfo{qmdn] 3/ kl/jf/sf] u/LjL Go"lgs/0f ug{ / o'jfx?sf] alx/udgdf k'¥ofPsf] of]ubfg
af/]
 sfo{qmdn] :yfgLo hgtfsf] ljsf;sf cfsf+Iffx? k'/f ug{ k'u]sf] ;xof]u af/]

26
ª_ bLuf]kgf (Sustainability)

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] bLuf]kgf sfod ug]{ kIfdf lgDg ljifosf] cWoog ePsf] 5 .
 sfo{qmdnfO{ dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnoåf/f cfGtl/sLs/0f ug]{
;DaGwsf] bLuf]kgf
 sfo{qmdsf] cfly{s ?kdf bLuf]kgf
 sfo{qmdsf] ;jn ;+rfngsf] nflu k|fljlws 1fg zLkdf bLuf]kgf
 nlIft hgtfdf cfly{s nfesf] ljt/0fdf bLuf]kgf
 dlxnfåf/f g]t[Tj ul/Psf] ;+:yf tyf ;xsf/Lx?sf] bLuf]kgf
 sfo{qmddf s]lGb|o:t/b]lv :yfgLo:t/sf lgsfodf /fhg}lts ;xof]usf] bLuf]kgf
 sfo{qmdåf/f ljsf;sf] glthf xfl;n ug{ k'u]sf] of]ubfgsf] bLuf]kgf .
 cGo ljsf; ;+u ;DalGwt sfo{qmdx?;+usf] ;fem]bf/L tyf ;dGjosf] bLuf]kgf .
 sfo{qmdsf] pknAwLsf] bLuf]kgf .

r_ dlxnfsf] ;Gt'li6

sfo{qmddf dlxnfsf] ;Gt'li6 ;DaGwdf lgDg cg';f/sf ljifodf cWoog ul/Psf] 5 .


 clwsf/jfnf ;d'bfosf] ;Gt'li6 af/]df a:tL:t/df nlIft ;d"xsf] 5gf}6, j8f / uf=lj=;=
:t/df dlxnfx?sf] ;f+u7flgs u7gdf cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u, pBdL ljsf; ug{df
k'¥ofPsf] of]ubfg, n3' pBd :yfkgf / ;+rfngdf ePsf] k|fljlws ;xof]u, lszf]/
lszf]/Lx?sf] lasf; sfo{qmddf k'u]sf] ;xof]u cflb ;DaGwdf cWoog ul/Psf]] 5 .

5_ ;dfj]zLs/0f

sfo{qmdn] ;dfj]zLs/0fdf k'u]sf] of]ubfgsf af/]df lgDg ljifosf] cWoog ul/Psf] 5 .


 sfo{qmdn] clt u/Lj, u/Lj, l;dfGts[t -;dflhs tyf ef}uf]lns ?kdf_ dlxnfx?nfO{
;dfj]z u/] gu/]sf] / ;fdflhs ;d"xx?sf] ljljw kIfsf] jf/]df cWoog ul/Psf] 5 .
 sfo{qmdaf6 nfesf] ljt/0f dlxnfx? aLr ;dfg ?kdf eP gePsf] af/]df cWoog
ul/Psf] 5 .
 ;d"x / ;+:yf leqsf] ;d"x ultlzntf -Group Dynamic_ sf] jf/]df n]vfhf]vf ul/Psf] 5 .

h_ ;du| d"Nof+Ísg

cGtdf ;j} d"Nof+Ísgsf dfksx?nfO{ ;dfj]z u/L lgisif{ tyf ;'emfjx? Plss[t u/L lgDg
adf]lhd ;dli6ut cfj:yfsf] dfkg ul/Psf]] 5 .

27
tflnsf g+= ! M d"Nof+Ísgsf dfks ;"rsx?
qm=
dfks ;"rf+s dfks :tl/otf
;+=
! cf}lrTo s= pRr cf}lrTok"0f{, v= k"0f{ cf}lrTo u= ;fdfGo cf}lrTok"0f{ 3=
cf}lrTo gePsf]
@ k|efjsfl/tf s= clt k|efjsf/L v= k|efjsf/L u= ;fdfGo k|efjsf/L 3= k|efjsf/L
gePsf]
# sfo{bIftf s= clt sfo{bIftfk"0f{ v= sfo{bIftf u= ;fdfGo sfo{bIftf 3=
sfo{bIftf xfl;n gePsf]
$ k|efj s= clt k|efljt v= k|efjk"0f{ u= ;fdfGo k|efj 3= s'g}klg k|efj
gk/]sf]
% bLuf]kgf s= clt bLuf]kgf v= bLuf]kgf u= ;fdfGo bLuf]kg 3= bLuf]kg gePsf]
^ clwsf/jfnf s= pRr ;Gt'li6, v= ;Gt'li6 u= ;fdfGo ;Gt'li6 3= c;Gt'li6
;d'bfosf]
;Gt'li6
& ;dfj]zLs/0f s= pRr ;dfj]zL, v= ;dfj]zL u= ;fdfGo ;dfj]zL 3= ;dfj]zL
gePsf]
* ;du| lgisif{ s= clt ;Gtf]ifhgs v= ;Gtf]ifhgs u= :jLsf/of]Uo 3 c;Gtf]if

pNn]lvt d"Nof+Ísg ;DaGwL tYo tyf glthfsf cfwf/df dlxnf lasf; sfo{qmdsf] th'{df,
sfof{Gjog / cg'udg tyf d"Nof+Íg af/]df ;'wf/ ug{ ug'{ kg]{ sfo{x?sf] ;'emfjx? k|:t't ul/Psf
5g\ .

!=*= cWoog ljlw

o; d"Nof+Íg cWoog ug]{ l;nl;nfdf dlxnf ljsf; sfo{qmdsf d"Vo d"Vo kIfx?nfO{ ;d]6\g] u/L
d"Nof+Íg cWoog ljlw ckgfOPsf] 5 . o; ;DaGwL cWoogsf p2]Zo tyf sfo{If]qdf pNn]v
ul/Psf a'Fbfx?nfO{ Wofgdf /fvL k/fdz{bftfn] sfo{ zt{ -Terms of Reference_ cfwf/df pko'Qm
ljlwx? ckgfOPsf] 5 . cWoogdf bf]>f] ;"rgf k|0ffnL tyf k|fylds ;"rgf k|0ffnLaf6 ljleGg
cfjZos ;"rgfx? ljZn]if0f u/L d"Nof+Íg ul/Psf] 5 . pNn]lvt ;"rgfx? kl/df0fTds tyf
u'0ffTds ljlwx?af6 laZn]if0f ul/Psf] 5 . o:tf ;"rgfx? ;+sng ubf{ ;xeflutfTds k4tL,
:ynut lgl/If0f, k|fljlws ;e]{If0f, 3/w'/L ;e]{If0f, nlIft ;d"xut 5nkmn, k|d"v ;"rgfstf{x?sf]
cGt/jftf{ cflb ljlwx?sf] dfWodaf6 cWoog ul/Psf]] 5 . cWoogsf qmddf k|of]u ul/Psf
ljlwut sfo{x? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ .

28
!=*=! dlxnf lasf; sfo{qmdsf] ;f]rtflnsf cBfjlws

dlxnf lasf; sfo{qmdsf] ;f]rtflnsf :ki6 tyf dfkb08 cg';f/ gePsf] cj:yf ljBdfg /x]sf]n]
;f] sf] cfwf/df sfo{qmdsf] glthfx?sf ;"rs ;lxt d"Nof+Íg sfo{ ug{ dlxnf afnaflnsf tyf
;dfh sNof0f dGqfno / dlxnf ljsf; laefu;+u k/fdz{ u/L ;f]r tflnsf cBfalws ul/ tof/
ul/Psf] 5 .

!=*=@ k|ltj]bg tyf ;"rgfx?sf] k'g/fjnf]sg

dlxnf lasf; ;DaGwL ljleGg k|sflzt k|ltj]bg, b:tfa]h, gLlt, sfo{qmd tyf ;"rgfx? ;+sng
u/L ;DalGwt k|ltj]bgx?sf] k'g/fjnf]sg cWoog ul/Psf] 5 . ;fy} ;Gbe{ ;fdfu|Lx?sf] km]xl/:t
tof/ ul/ ;DalGwt bf]>f] ;"rgfx? ;+sng ePsf] 5 . pQm k|ltj]bgx?sf] ;+sng / k'g/fjnf]sg
ug{ lgDg cg';f/sf lgsfo tyf ;+:yfx?df pknJw sfuhftx?sf]] cWoog ePsf] 5 .

 /fli6«o of]hgf cfof]usf] dlxnf lasf; ;DaGwL b:tfj]hx? .


 dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnosf aflif{s k|ltj]bgx? .
 dlxnf lasf; laefusf aflif{s k|ltj]bgx? .
 dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno / dlxnf ljsf; laefuåf/f ul/Psf
d"Nof+sg k|ltj]bgx? .
 g]kfn ;/sf/sf dlxnf ljsf; ;DaGwL gLlt, of]hgf / sfo{qmdx? .
 UNWOMEN tyf cGo lgsfox?n] u/]sf cWoog k|ltj]bgx? .

pNn]lvt ;Gbe{ ;fdfu|Lx?sf] lj:t[t cWoog u/L sfo{qmdsf] dfks ;"rfÍx?sf cfwf/df u'0ffTds
;"rgf ;+sng tyf laZn]if0f ul/Psf] 5 .

!=*=# ;e]{If0fsf ;fdfu|Lx?

:ynut ;e]{If0f tyf ljleGg ;/f]sf/jfnfx?;+u ul/g] cGt/jftf{sf nflu g]kfnL efiffdf ;e]{If0f
;fdfu|Lx? tyf r]s lni6 tof/ ul/Psf] lyof] . pQm ;e]{If0f ;DalGw ;dfu|Lx? 5nkmn kZrft
clGtd ?k lbOPsf] lyof] . :jLs[t ;e]{If0fsf ;dfu|Lx? :ynut ;e]{ sfo{df ;"rgf ;+sng ug{
k|of]u ul/Psf] lyof] . ;e]{If0fsf ;fdfu|Lx?sf] gd"gf cg';"lr–! df ;+nUg ul/Psf]] 5 .

!=*=$ ;e]{ gd"gf ;+Vof

dlxnf ;d"xx?sf] ;e]{If0f sfo{sf nflu sfo{qmdaf6 k|efljt If]qdf lglZrt 3/w'/Lsf] gd"gf sfod
u/L pQm 3/w'/Lsf] ;e]{If0f ug]{ sfo{ ul/Psf] 5 . o;sf nflu cfjZos 3/w'/L ;+Vof ;'lglZrt ug{
tYof+szf:qsf] ljlw k|of]u ePsf] 5 . ;e]{If0fsf] nflu cfjZos gd"gf ;+Vof sfod ug{ gd"gf
lgwf{/0f ;'qsf] cfwf/df ;+Vof PsLg ul/Psf] 5 .

29
;'q cg';f/
Sample size formula;
Z21-α/2 p(1-p)
n=
δ2
Where Z = Value of standard normal distribution i.e. 1.96 for 95 % confidence level
p = Proportion of beneficiaries approximately 50 % (taken as 50 % average beneficiary
from the project)
 = Permissible error i.e. 0.05 (considered)
Where D is the Design Effect
Now,
n = (1.96)2 (0.50) (1-0.50)
(0.05)2
= 3.84 *0.50 *0.50
0.0025
= 0.96
0.0025
= 384
The estimated sample size after adjusting the Design Effect for sample will be
N = n*D= n *3
After adjusting Design Effect, the final sample size will be 384 X 3 = 1152
The sample size will be taken 1152 households (cases)
The sample size for Control Group will be 25 % of total sample size for the control which
is finalized by the task force meeting.
Sample size of control group is 0.25 X 1152 = 288

dfly pNn]lvt tYof+szf:qLo ;'q cg';f/ gd"gf ;+Vof sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]q (Case) tkm{ !!%@
3/w'/L / sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]q (Control) df @** 3/w'/L ;d]t hDdf !$$) gd"gf 3/w'/L
;+Vof sfod ul/Psf] 5 . pQm gd"gf ;+VofnfO{ hg;+Vofsf] cfwf/df ;dfg'kflts b/df k|To]s
lhNnfdf 3/w'/L ;+Vofsf] ljt/0f ul/Psf] 5 . o; cWoogsf] nflu u7g ul/Psf] sfo{bn -Task
Force_ aLr ePsf] 5nkmn cg';f/ * lhNnfx? -;+v'jf;ef, df]/Ë, /f}tx6, DofUbL, ?kGb]xL, bfË,
sflnsf]6 / c5fd_ 5gf}6 ul/Psf] 5 . gd"gf ;+VofnfO{ lhNnfsf] 3/w'/L ;+Vofsf] cfwf/df lgDg
cg';f/ gd"gf 5gf}6 ul/Psf]] 5 .

!=*=% gd"gf 5gf}6 ljlw

dfly pNn]lvt gd"gf ;+Vof 5gf}6 ubf{ k|To]s 5gf}6df k/]sf lhNnf, uf=lj=;=/ ;d"xdf gd"gf
r/0fa4 ?kdf 5gf}6 ug{ $ txsf] ;fwf/0f /]08d :ofklnË ljlw cjnDjg ul/Psf] 5 . h;

30
cg';f/ gd"gf ;+VofnfO{ ;fwf/0f cf}ift 5gf}6 k4tLaf6 ul/Psf] 5 . gd"gfdf k/]sf lhNnfsf
3/w'/L / pQ/bftfsf] 5gf}6 lgDg cg';f/ ul/Psf] 5 .

r/0f ! M 5gf}6 k/]sf gd"gf lhNnfx?df lnOg] gd"gf ;+VofnfO{ lhNnfsf] hg;+Vofsf cfwf/ dflg
to ul/Psf]] 5 .

r/0f @ M ;de]{If0f ul/g] dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng ePsf uf=lj=;=x?sf]] ljj/0f ;DalGwt
lhNnfsf] dlxnf ljsf; sfof{noaf6 lnOPsf] 5 . tL uf=lj=;=x? dWo]af6 Random Sampling sf]
cfwf/df uf=lj=;x? 5gf}6 ul/Psf] xf] .

r/0f #M gd"gfdf k/]sf uf=lj=;=x?sf ;d"x j8f:t/sf a:tLx?sf] gd"gf 5gf}6 ubf{ simple
random sampling ljlw ckgfO{ a:tLx?sf] 5gf}6 ul/Psf] xf] .

r/0f $ M ;'lglZrt ePsf a:tLsf ;d"xx?sf] 3/3'/L dlxnf ;d"xsf] lni6 cg';f/ random
Sampling sf cfwf/df pQ/bftf 3/w'/L 5gf}6 ePsf] xf] .

sG6«f]n ;d"xsf] 3/w'/L 5gf}6 ljlw

dfly pNn]vlt ljlw cg';f/ gd"gf 5gf}6df k/]sf uf=lj=;=x?df dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng
gePsf a:tLx?sf 3/w'/L dWo]af6 Simple Random Sampling sf] cfwf/df gd"gf 3/w'/L ;e]{If0f
ul/Psf] 5 . o;/L 5gf}6 ePsf uf=lj=;=sf ;a} a:tLx?df sfo{qmd ;+rfng ePsf] cj:yfdf ;f]xL
uf=lj=;=;+u hf]l8Psf cGo uf=lj=;=sf a:tLx? -sfo{qmd ;+rfng gePsf_ af6 3/w'/L 5gf}6 u/L
;e]{If0f ul/Psf] 5 .

!=*=^ ;e]{o/ tyf ;'kl/j]Ifssf] 5gf}6 / tflnd

;e]{If0f sfo{ ug{sfnflu ;Dej eP;Dd :yfgLo:t/df dlxnf ;e]{o/ tyf ;'k/efOh/sf] 5gf}6 u/L
@ lbg] tflnd nlntk'/df lbOPsf] lyof] . pQm tflnddf :yfnut ;e]{ ljlw, cGt/jftf{sf] tl/sf,
;"rgf ;+sng ug]{ tl/sf, ;d"xut 5nkmn ljlw, tYof+s ljZn]if0f ug]{ tl/sf / hg;Dks{ ubf{
Wofg lbg' kg]{ a'bf cflbsf af/]df hfgsf/L lbOPsf] lyof] .

;e]{If0f ;DaGwL sfo{df ;e]{o/ / ;'k/efOh/sf] :ynut kl/If0f nlntk'/ lhNnfdf ul/Psf] lyof] .

!=*=& k|fylds ;"rgf ;+sng

o; d"NofÍg ;DaGwL cWoog ubf{ :ynut ;e]{If0f, ;d"x 5nkmn, ;/f]sf/jfnfx?;+u 5nkmn,
;DaGwLt dlxnf ;d"x, ;+:yf tyf ;xsf/Lx?;+u 5nkmn u/L k|fylds ;"rgf ;+sng ul/Psf] 5 .
pQm ;"rgfx? kl/df0ffTds / u'0ffTds ?kdf ;+sng ePsf 5g\ .

31
!=*=* :ynut ;e]{If0f

o; d"Nof+Íg cWoogdf k|fylds ;"rgf k|0ffnLaf6 * lhNnfsf gd"gf 5gf}6 k/]sf uf=lj=;=x?df
:ynut ?kdf 3/w'/L ;e]{If0f ul/Psf] 5 . o;/L ;e]{If0f ubf{ 3/w'/L ;e]{If0f kmf/fdx?sf] k|of]u
u/L ljleGg cfjZos ;"rgfx? ;+sng ul/Psf] 5 . o:tf ;"rgfx? ;+sng ubf{ ;xeflutfTds
k4tL, :ynut lgl/If0f, 3/w'/L ;e]{If0f, nlIft ;d"xut 5nkmn, k|d"v ;"rgfstf{x?sf] cGt{jftf{
cflb ckgfO{Psf] 5 .

!=*=*=! w/w'/L ;e]{If0f

dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng ePsf ljleGg ef}uf]lns If]q ;d]l6Psf * gd"gf lhNnfx?df
:ynut ;e]{If0f ug]{ sfo{ ul/Psf] 5 . pQm lhNnfdf dlxnf ljsf; sfof{no;+u ;dGjo u/L
sfo{qmd ;+rfng ePsf If]qx? Case / sfof{qmd ;+rfng gePsf If]qx? Control sf ?kdf rog
ul/Psf uf=lj=;=x?df u0fsx?åf/f 3/w'/L gd"gf 5gf}6 u/L 3/w'/Ldf ;e]{If0f ug]{ sfo{ ;DkGg
ul/Psf] 5 .

32
dfly pNn]v ul/Psf sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]q tyf sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf u0fsx?åf/f 3/

3/df dlxnfx?;+u cGt/jftf{ lnO{ cfjZos ;"rgf ;+sng ul/Psf] lyof] . pQm ;"rgf tof/
ul/Psf] k|ZgfjnL cg';f/sf ljljw ;"rgfx? qmda4 ?kdf ;+sng ul/Psf] lyof] . u0fsx?n]
;DalGwt pQ/bftf;+u ;xhLs/0f u/L ;xL pQ/nfO{ ;+sng u/L k|ZgfanL kmf/fd e/]sf lyP .
sltko pQ/bftfx? v]tjf/Lsf] sfddf Jo:y ePsf] x'Fbf u0fsx? pQm :yfgdf g} uP/ cGt/jftf{
lng] sfo{ ;d]t ul/Psf] lyof] .

!=*=*=@ :ynut cg'udg

:ynut 3/w"/L ;e]{If0f sfo{sf] cg'udg /fli6«o of]hgf cfof]usf sfo{bnsf ;b:ox? / k/dz{bft[
;+:yfsf ;'k/efOh/ tyf lj1x?åf/f ul/Psf] lyof] . cg'udgsf] qmddf ;'k/efOh/x?n] el/Psf
kmf/fdx?sf] :ynut ?kdf hfFr ul/Psf] tyf 3/w'/Laf6 ;lx ;"rgf lng] sfo{df 6f]lnnfO{ dfu{bz{g
tyf lgb]{zg ;d]t ul/Psf] lyof] .

!=*=*=# ;d"xut 5nkmn

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf d"Nof+sg cWoogsf l;nl;nfdf ljleGg lhNnfx?df


;d"xut 5nkmn ug]{ sfo{ ul/Psf] 5 . ;d"xut 5nkmndf dlxnf ;d"x tyf ;+:yfsf kbflwsf/L /
k|ltlglwx?nfO{ ;dfj]z u/L 5nkmnsf] nflu tof/ ul/Psf] r]slni6sf cfwf/df la1x?n]
;xhLs/0f ul/Psf] 5 . cWoogsf] l;nl;nfdf lhNnfx?df ul/Psf ;d"xut 5nkmn lgDg cg';f/
/x]sf] 5 .

33
tflnsf g+= @M ;d"xut 5nkmnsf ljj/0f
qm=;+= lhNnf ;d"xut 5nkmn ;+:yfut 5nkmn lszf]/L ;+usf] cGt/lqmof
! ;+v'jf;ef @ @ !
@ df]/Ë @ @ !
# /f}tx6 @ @ !
$ DofUbL @ @ !
% ?kGb]xL @ @ !
^ bfË @ @ !
& sflnsf]6 @ @ !
* c5fd @ @ !

;d"xut 5nkmnsf nflu dlxnf ;d"xx?df


/x]sf] ;b:ox?nfO{ ;dfj]z u/L 5nkmn
ul/Psf] lyof] . 5nkmn ug{sf nflu tof/
ul/Psf] r]slni6df ePsf k|Zgx?nfO{ qmda4
?kdf 5nkmndf k|:t't ul/Psf] / ;f] ;DaGwL
5nkmndf dlxnfx?n] cfk\mgf egfO{ tyf
cg'ejx?nfO{ ;d"xdf /fvL cfk;L ljrf/
ljdz{ u/fPsf lyP . 5nkmndf ePsf
lgrf]8x?nfO{ l6Kk0fL ul/Psf] / ;du|
5nkmnsf] k|ltj]bg tof/ ul/Psf] lyof] .

!=*=*=$ d"Vo ;"rgfbftf;+usf] 5nkmn

cWoogsf] l;nl;nfdf ;/f]sf/jfnfx?;+u dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf / cGo kIfx?


;DaGwdf 5nkmn ug{ ljz]if1 6f]nLn] lgDg adf]lhdsf >f]t JolQmx?;+u 5nkmn ul/Psf] lyof] .
 dfggLo ;b:o -dlxnf ljsf; sfo{qmd x]g]{_ /fli6«o of]hgf cfof]u
 ;lrj, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
 ;x ;lrj, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
 dxf lgb]{zs / cGo ;DaGwLt sd{rf/L, dlxnf tyf afnaflnsf ljefu
 :yfgLo ljsf; clwsf/L, lhNnf ljsf; ;ldlt
 k|d"v dlxnf ljsf; clws[t / dlxnf ljsf; clws[t
 lhNnf l:yt dlxnf ljsf; ;DaGwL ljifot lgsfo k|d"vx?
 u}/ ;/sf/L ;+:yf -dlxnf ljsf;+u ;DalGwt_

34
!=*=*=% Case Study

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] cWoogsf] l;nl;nfdf la1x?åf/ ;xsf/L ;+:yfx?sf] Case Study ug]{
l;nl;nfdf ?kGb]xL lhNnfsf] k|ultl;n dlxnf ljsf; ax'pb]ZoLo ;xsf/L ;+:yf ln= / bfË
lhNnfsf] e[s'6L dlxnf ;xsf/L ;+:yf ln=sf] cWoog ul/Psf] 5 .

!=( ;"rgf tyf tYof+° laZn]if0f

:ynut ;e]{If0f tyf ;d"xut 5nkmnaf6 cfPsf ;"rgfx?nfO{ k|zf]wg u/L sDKo"6/sf] SPSS af6
laZn]if0f ul/Psf] 5 . k|fKt tYof+sx?nfO{ kl/df0ffTds tyf u'0ffTds ljlwaf6 d"Nof+Ígsf dfksx?
Cg';f/ ljZn]if0f ul/Psf] 5 . ;fy} sfo{qmd rn]sf] If]q (Case) / sfo{qmd grn]sf If]q (Control)
aLrsf] t'ngfTds cWoog ul/Psf] 5 . d"Nof+Íg ubf{ k|efljt If]qsf dlxnfx?sf] dlxnf ;d"xdf
cfj4 x'g' eGbf cufl8 / dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5sf] l:yltsf af/]df ;d]t t'ngfTds cWoog
ul/Psf] 5 .

!=!) dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"Nof+Íg

dlxnf ljsf; sfo{qmd s/Lj ltg bzs b]lv g} ;fna;fnL ?kdf ljleGg sfo{qmdx? ;+rfng ul/b}
cfPsf] b]lvG5 . bf]>f] ;"rgf / k|fylds ;"rgfaf6 k|fKt ePsf tYof+sx?sf] laZn]if0fsf cfwf/df
d"Nofsgsf ;'lglZrt dfkb08 cg';f/ cf}lrTo, k|efjsfl/tf, sfo{bIftf, k|efj, bLuf]kgf, dlxnfsf]
;Gt'li6 / ;dfj]zLs/0fsf ljljw kIfx?df s]–slt k|efj jf kl/jt{g ePsf 5g\ eGg] jf/] d"Nof+Íg
ul/Psf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;+rfngaf6 l;s]sf k7 l;sfO{ tyf gLltut, sfo{qmdut
tyf ;'wf/ ug'{kg]{ kIfx?sf af/]df ;'emfj ul/Psf] 5 .

!=!!= cWoogsf ;Ldfx?

cWoogsf] ;Ldfx? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ .


s_ cWoogsf] l;nl;nfdf 3/w'/L ;e]{If0fsf] sfo{ aiff{tsf] ;dodf ug'{ k/]sf]n] s[ifsx? jfnL
nufpg Jo:t ePsf]n] ;"rgf ;+sngsf] sfo{df sl7gfO{ eO{ ck]Iff ul/P eGbf ;"rgf
;+sng ug{ s]xL ;do a9L nfu]sf] .
v_ 3/w'/L ;e]{If0f ;DaGwL ;"rgf ;+sng ubf{ w]/} ;+3 ;+:yfx?n] ;"rgf ;+sng ug]{ / ;f] sf]
sfof{Gjog gug]{ kl/kfl6n] ubf{ ;DalGwt JolQmx? ;"rgf lbg TolQ OR5's / pT;flxt
gePsf] kfOof] .
u_ cfof]hgfsf z'? b]lvsf k|ltj]bg / ljj/0f ;DaGwL clen]vx? PsLs[t ?kdf /fVg]
;+:yfut Joj:yf gePsf]n] cfjZos ;"rgfsf] sdL ePaf6 t'ngfTds ?kdf cWoog ug{
sl7gfO{ ePsf] 5 .
3_ o; cWoogsf] TOR df la:t[t ?kdf ;a} kIfx? ;d]l6Psf] ePtf klg sltko ;"rgf k|fKt
x'g g;s]sf] x'Fbf k|fKt ePsf ;"rgfsf cfwf/df dfq dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"NofÍg
ul/Psf] 5 .

35
kl/R5]b @
dlxnf ljsf; sfo{qmd d"NofËg
@= n}lËs tYof+s laZn]if0f / tYout ljj/0f
@=! dlxnf ljsf;sf] cj:yf
g]kfndf dlxnf ljsf;sf] qmd k|yd cfjlws of]hgf cjlw b]lv g} ljleGg sfo{qmdx? to ul/Ptf
klg 5}6f} k+~raifL{{o of]hgfsfnaf6 dfq gLltut ?kdf k|fyldstf lbOPsf] b]lvG5 . dlxnfx?sf]
cj:yf / ;dfj]zLs/0f, ;xeflutf, kx'Fr cflbsf] cj:yf af/] ePsf tYof+sx?sf cfwf/df 5}6f}
of]hfgnfO{ cfwf/ dflg xfn;Ddsf] l:ylt lgDg cg';f/ b]lvg cfPsf] 5 .
Tflnsf g+= # dlxnfsf] ljleGg ;"rsx?sf] cj:yf
%}^f} k+ralif{o of]hgfsf]
2068 hgu)fgfsf] cj:yf
dlxnf ;DaGwL ljj/)f -2037—42_
OsfO{ dlxnf k'?if b'j} dlxnf k'?if b'j}

hg;+fl+ so cg'kft k|ltzt 49=3 50=7 100=0 51=4 48=6 100=0


hGdbf hLjgsf] ck]Iff jif{ 41=1 43=4 64=5 63=6
lzz' d[To'b/ -k|ltxhf/ hLljt hGd_ Hgf 137=9 128=4 133=6
ljjfxsf] cf};t pd]/ jif{ 16=8 20=9 17=5 21=6
s'n k|hgg b/ hGd 6=1 2=6
10 aif{{ / dflysf] ;fIf/tf k|ltzt 5=2 33=2 19=2 53=3 75=6 63=7
laBfnodf egf{ %fqf cg'kft k|ltzt
k|fylds :t/ k|ltzt 20=0 50
lgDgdfWoflds :t/ k|ltzt 17=7 49
dfWoflds :t/ k|ltzt 18=9 48
laZjljBfno :t/ k|ltzt 21=0 38=6
10 aif{ / dflysf] >d ;xeflutf b/ k|ltzt 35=1 82=9 59=3 80=1 87=5
cfly{s b[li^n] ;lqmo hg;+Vof cg'kft k|ltzt 29=2 70=8 100
cly{s b[li^n] ;lqmo k|ltzt 35=1 53=1
#/wGbf ug]{ dlxnf k|ltzt 57=1 7=6
lghfdtL ;]jfdf ;xeflutf k|ltzt 2=6 13=29
n}lËs ;dfgtf ;"rfsf° pknGw gePsf]
n}lËs ljsf; ;"rfsf° ,, 0=499
n}lËs ;zlQms/)f Dfks ,, 0=496
n}lËs ljifdtf ;"rfsf° ,, 0=558
>f]t M dlxnf ljsf; ljefu, aflif{s k|ult tyf /fli6«o hgu0fgf, @)^*

36
dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ 5}6f} of]hgsf] k"jf{j:yf / @)^* sf] hgu0fgfsf] cfj:yfnfO{
t'ngfTds ?kdf x]bf{ 5}6f} of]hgf cjlw ;Dd hg;+Vofdf dlxnfsf] lx:;f $(=# k|ltzt /x]sf]df
@)^* sf] hgu0fgfdf %!=$ k|ltzt ePsf]n] hg;+Vofdf dlxnfsf] lx:;f cfwf eGbf a9L x'g
k'u]sf] b]lvG5 . dlxnfx? hGdbfsf] ck]lIft pd]/ $!=! jif{ ePsf]df ;f]df a[l4 e} ^$=% aif{ k'u]sf]
x'Fbf nueu k'?if ;x/ /x]sf] g} /x]sf] 5 . ljjfxsf] cf}ift pd]/ !^=* j6f a[l4 e} !&=% jif{ sfod
x'g uPsf] b]lvG5 . k"jf{j:yfdf ;fIf/tf b/ %=@ k|ltzt /x]sfdf xfn %#=# k|ltzt ePaf6 lzIffsf]
If]qdf pNn]vlgo ;'wf/ e} dlxnfx?sf] z}lIfs, ;fdflhs / r]tgfdf clea[l4 x'g ;s]sf] 5 . !)
jif{ dflysf] >d ;xeflutf b/ klxn #%=! k|ltzt /x]sf]df ;f] b/ a[l4 e} *)=! k|ltzt ePaf6
k'?if ;/xg} >ddf ;xeflutf b]lvPsf] 5 . ;fy} cfly{s ?kn] ;lqmo hg;+Vofdf dlxnfsf] cg'kft
#%=! k|ltzt ePsf]df ;f]df a[l4 e} %#=! k|ltzt k'u]sf] x'Fbf cfly{s lqmofsnfkdf dlxnf ;lqmodf
pNn]Vo e"ldsf /x]sf] b]lvG5 . dlxnfx? 3/wGbfdf dfq l;ldt x'G5g\ eg] cjwf/0ffnfO{ kl/jt{g
u/L 3/wGbf ug]{ dlxnf klxnf %&=! k|ltztaf6 36]/ &=^ k|ltztdf sfod ePsf] b]lvG5 . To;}u/L
lghfdlt ;]jfdf dlxnf ;xeflutf @=^ k|ltzt /x]sf]df xfn !#=@( k|ltzt k'u]sf] 5 . o;af6
dlxnfx?sf] ;du| ljsf; tyf ;zlQms/0f / ;dfj]zLs/0fdf a[l4 ePsf] b]lvG5 .

@=@ n}lËstf / ljsf;

n}lËs ljsf;sf] b[li6sf]0faf6 t'ngfTds cWoog ug]{ qmddf ePsf tYof+sx?sf] ljZn]if0f ubf{
dlxnf ljsf; / n}lËs ljsf;sf] kl/jlt{t kx'Frsf] qmdnfO{ lng ;lsG5 . n}lËs ljifonfO{ dlxnf /
k'?if aLr ljsf;, ;]jf k|jfx d"n k|jfxLs/0f, ;dfgtf, ;dtf, z;lQms/0f cflbsf] ljZn]if0f tn
ul/Psf] 5 .

n}lËs ;dfgtf / ;dtfM

dlxnf / k'?ifaLr ;a} k|sf/sf ;fdflhs e]befjsf] cGTosf] cj:yf g} n}lËs ;dfgtf -Gender
Equality_ sf] cj:yf ePsf] x'Fbf o;df d"Vo kIfx? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ .
 dlxnf / k'?ifnfO{ ;dfg cj;/
 dlxnf / k'?ifnfO{ ;fdg :t/
 dlxnf / k'?ifnfO{ ;dfg clwsf/
 dlxnf / k'?ifnfO{ ;dfg lhDd]jf/L
 ljsf;sf] >f]t Pj+ k|ltkmndf dlxnf / k'?ifsf] ;dfg kx'Fr
 ljsf; k|lqmofdf dlxnf / k'?ifsf] ;dfg ;xeflutf
 lg0f{o sfo{df dlxnf / k'?ifsf] ;dfg dt

37
n}lËs ;dtf eg]sf] dlxnfx?nfO{ Gofo lbO{ e]befj / c;dfgtfx?nfO{ a/fj/L ?kdf dfGotf lbg]
cjwf/0ff xf] . To;sf nflu dlxnfx?nfO{ k|fyldstf, cu|flwsf/, cf/If0f ;dtf cflbdf clea[l4
ug'{kg]{ x'G5 .

dlxnf ;zlQms/0fM

dlxnfx?sf] cj:yfdf kl/jt{g Nofpg] ;dIfdtf ;DaGwL kx'Fr clea[l4, ;xeflutfdf a[l4,
;r]tgfsf] Ifdtf a[l4, lgoGq0f txdf pRrtd pknAwL xfl;n u/L dlxnfsf] cj:yfdf ;'wf/
Nofpg] sfo{ xf] . o;nfO{ sNof0fsf/L, kx'Fr, ;r]tgf, ;xeflutf, lgoGq0fsf] cj:ydf n]vfhf]vf
ug{ ;lsG5 .

dlxnf d"n k|jfxLs/0fM

n}lËs lje]bnfO{ ;Daf]wg ug]{ u/L ljsf; gLlt, sfo{qmd, bL3{sflng of]hgf, sfo{ljlw th'{df Pj+
sfof{Gjog k|lqmofdf dlxnfnfO{ ;dflji6 u/fpg] sfo{ d"n k|jfxLs/0fdf kb{5g\ . o; cGtu{t
ljsf;sf d'2f, gLlt tyf sfo{x?df dlxnfx?sf] OR5f, cg'ej Pj+ b"/blz{tfsf] ;lDdng /
dlxnfx?sf] Jojxfl/s cfjZostfdf /0fgLlts lxtsf] ljZn]if0f Pj+ ;Daf]wgsf kIfx? kb{5g\ .

dfksM
n}lËs ljsf;nfO{ laleGg dfksx?åf/f ;dfgtfsf cj:yf x]g{ ;lsG5 . n}lËs ljsf; ;"rf+Í
-Gender–related Development Index_, -Gender Empowerment Measures_, -Human Development
Index_ / -Gender Inequality Index_ cflbaf6 dfkg ul/Psf] x'G5 . o;af6 n}lËs cj:yfsf]
hfgsf/L xfl;n ug{ ;lsG5 . ;f]xL cfwf/df dlxnf ljsf;sf] cfj:yf dfkg u/L ;'wf/sf
sfo{qmdx? cjnDjg ug{ ;lsg] 5 .

n}lËs ljsf;sf lx;fjn] g]kfnsf] dlxnfx?sf] l:ylt lgDg cg';f/ b]lvG5 .

tflnsf g+= $ n}lËs ljsf; ;DaGwL ;"rsx?


ljifox? OsfO{ dlxnf k'?k hDdf
hg;+Vof k|ltzt 51=4 48=6 100=0
dlxnf #/d'nL #/kl/jf/ k|ltzt 25=73 74=27 100=0
;DklQdf dlxnfsf] :jfldTj
#/ hUuf b'j}df k|ltzt 10=8 89=2 100=0
hUuf hldgdf k|ltzt 9=08 90=92 100=0
hGd btf{ 5 jif{ d'lgsf afnaflnsf 58=1
gjhft lzz' d[To"b/ k|lt xhf/ hGd 33

38
5 jif{ d'lgsf d[To'b/ 38
;fIf/tf b/ k|ltzt 57=4 75=1 65=9
Pr cfO{ le P*; ;+qmldt ;+Vof ;+Vof 9344 15837 25181
cfly{s ?kn] ;lqmof hg;+Vof 5044781 1064134 6108915
/f]huf/L k|fKt hg;+Vof 4263311 5627787 9891098
afn >d -5—17_ 37=4
;xsf/L
hDdf ;xsf/L ;+Vof ;+Vof 31177
3656-
11=7_
dlxnfåf/f ;+rflnt ;xsf/L ;+Vof k|ltzt
;xsf/Ldf dlxnf ;b:o ;+Vof ;+Vof 2100137
;xsf/Lsf] Joj:yfkgdf dlxnf k|ltzt 33=57
;xsf/Ldf dlxnf sd{rf/L k|ltzt 45=95
dlxnf ljsf; sfo{qmdåf/f ;+rflnt ;xsf/L
1636-
44=7
dlxnf ;xsf/L k|ltzt_
dlxnf ;xsf/Lsf] k|ltzt 5=2
dfgj ljsf; ;"rf+° 0=540
n}lés c;dfgtf ;"rf+° 0=479
n+lés ljsf; ;"rf+° 0=514
n}lés ;zlQms/)f dfks 0=568
>f]tM ;fdflhs tYof+s, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ dlxnfåf/f ;+rflnt ;xsf/L ;+:yfx? s"n ;xsf/L ;+:yfsf] !!=&
k|ltzt /x]sf]df dlxnf ljsf; sfo{qmdåf/f ;+rflnt ;xsf/L ;+:yfsf] lx+;f %=@ k|ltzt /x]sf] 5 .
dlxnfåf/f ;+rflnyt ;xsf/Lx? dWo] dlxnf ljsf; sfo{qmdx?åf/f ;+rflnt dlxnf ;xsf/L ;+:yf
$$=& k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L ;xsf/Lsf] Joj:yfkgdf dlxnfx?sf] ;xeflutf ##=%&
k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; ;DaGwL ;"rf+°x?df dfgg ljsf; ;"rsf+° 0=540 /x]sf] %
eg] n}lés c;dfgtf ;"rsf+° 0=479, n+lés ljsf; ;'rsf+° 0=514 / n}lés ;zlQms/)f
dfks 0=568 /x]sf] % .

dlxnfsf] ;+nUgtf / ;xeflutf ljleGg lghfdtL, lzIfs, k|x/L, g]kfnL ;]gf cflb ;]jf tyf
If]qx?df ePsf] cj:yf lgDg cg';f/ /x]sf] b]lvG5 .

39
tflnsf g+= %M laleGg ;]jf tyf If]qdf dlxnf ;xeflutf
dlxnf ;xeflutf dlxnf k'?if hDdf
;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt
lghfdtL ;]jfdf 12884 20=8 48964 79=261848 100=0
Gofo If]qdf 8 3=01 258 96=09 266 100=0

laBfnodf lzIfs 97267 34=2 187132 65=8


248399 100=0
g]kfn k|x/L ;]jfdf 4123 6=1 63292 93=9 67416 100=0
z;:q k|x/L ;]jfdf 1131 3=37 32384 96=63 33515 100=0

g]kfnL ;]gfdf 1936 1=97 96699-998=03 98635 100=0


g]kfn d]l*sn sfpG;Lndf 5335 34=11 10306 65=89 15641 100=0
btf{ *fS^/
g]kfn OlGhlgol/é 3145 14=39 18708 -85-61 21835 100=0
sfpG;Lndf btf{ OlGhlgo/
>f]tM ;fdflhs tYof+s, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ g]kfnsf] ljleGg ;]jfdf /x]sf dlxnfx?sf] l:ylt ljZn]if0f ubf{ Gofo
;]jfdf #=)! k|ltzt /x]sf] 5 eg] lghfdlt ;]jfdf @)=* k|ltzt dfq dlxnf /x]sf 5g\ . g]kfn
k|x/L, z;:q k|x/L tyf g]kfnL ;]gfdf qmdzM ^=!, #=#& / !=(& k|ltzt /x]sf] 5 . o;af6 g]kfnL
;]gfdf dlxnf ;xeflutf Hofb} Go"g dfqfdf ePsf] kfO{G5 . dlxnfsf] ;xeflutf 8fS6/df #$=!!
k|ltzt tyf OlGhlgo/df !$=#( k|ltzt x'g' pT;fxjw{s cj:yf /x]sf] xf] . lghfdtL ;]jfdf
dlxnfsf] k|ltzt hgu0fgf @)!! Df !#=@( k|ltzt /x]sf]df ;f] ;+Vof xfn @)=* k|ltzt b]lvg
cfPsf]n] lghfdtL ;]jfdf pNn]Vo ?kdf dlxnfsf] ;xeflutf a9\b} uPsf] b]lvG5 .

dlxnf lx+;fM
dlxnfx? dfly ul/g] lx+;fsf] cj:yfsf af/]df k|fKt cfFsf8fsf cfwf/df zf/Ll/s lx+;f dfq, of}g
lx+;f dfq tyf zf/Ll/s / of}g lx+;f b'j} / zf/Ll/s cyjf of}g lx+;f x'g] u/]sf] ;DalGwt tflnsfdf
lbOPsf] 5 .
tflnsf g+=^M laleGg k|sf/sf dlxnf lx+;fsf] cj:yf -;g\ @)!!_
dlxnf lx+;f -15 b]lv 49_ jif{sf dlxnfx? k|ltzt

zf/Ll/s lx+;f dfq 13=7


of}g lx+;f dfq 4=5
zf/Ll/s / of}g lx+;f 7=8
zfl//Ls cyjf of}g lx+;f 26=0
>f]tM ;fdflhs tYof+s, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno, @)&@

40
dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ zf/Ll/s lx+;f dfq !#=& k|ltzt x'g] u/]sf] b]lvG5 eg] of}g lx+;f
dfq $=% k|ltzt x'g] u/]sf] kfO{G5 . ;fy} zf/Ll/s jf of}g lx+;f @^=) k|ltzt /x]sf] b]lvG5 eg]
zf/Ll/s / of}g lx+;fsf] dfqf &=* k|ltzt /x]sf] 5 .

dlxnf / aflnaflnsf ;DaGwL ck/fwM


dlxnf / afnaflnsf ;DaGwL ck/fw tyf ljleGg c;fdflhs sfo{x?df ;+nUg e} bf]lif / kLl8tsf]
cj:yf tn lbOPsf] 5 .

tflnsf g+=&M dlxnf / afnaflnsf ;DaGwL ck/fw tyf c;fdflhs sfo{x?


dlxnf Affnaflnsf
k|sf/x?
lkl*t bf]lif lkl*t bf]lif
Hofg ;DaGwL ck/fw 223 224 74 19
anfTsf/ 675 37 396 41
dfgj a]rlavg 203 109 34 5
rf]/L 219 61 1 33
ckx/)f 64 35 16 5
nfu"cf}ifw 6 175 5 21
cGo 811 1176 55 77
>f]tM ;fdflhs tYof+s, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ Hofg ;DaGwL ck/fwdf bf]lif dlxnf @@$ / afnaflnsf !( /x]sf
5g\ . anTsf/sf lkl8t dlxnf ^&% 5g\ eg] bf]lif #& kfOPsf] 5 . afnaflnsf anTsf/sf kLl8t
#(^ hgf /x]sf / $! hgf bf]lif ePsf] b]lvG5 . o;af6 ljleGg ck/fwdf dlxnf tyf
afnaflnsfx? lkl8t ePsf 5g\ .

@=# ;e]{If0f ul/Psf If]qsf] tYof+s

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"NofÍgsf l;nl;ndf * lhNnfx?df ul/Psf] 3/w'/L ;e]{If0fsf] sfof{qmn]
;d]6Psf If]q (Case) / sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]q (Control) sf] lhNnfut 3/w'/L ;+Vof ljj/0f
tn lbOPsf] 5 .

41
Tflnsf g+= *M ;e]{If0f ul/Psf 3/w'/L ;+Vof
sfo{qmdn] ;d]l6Psf sfo{qmdn] g;d]l6Psf
qm=;+= lhNnf hDdf
If]qsf 3/ w'/L ;+Vof If]qsf 3/ w'/L ;+Vof
! ;+v'jf;ef %$ !$ ^*
@ df]/Ë ##% *$ $!(
# /f}tx6 !^& $@ @)(
$ DofUbL $# !! %$
% ?kGb]xL @%& ^$ #@!
^ bfË !*# $^ @@(
& sflnsf]6 &^ !( (%
* c5fd #& * $%
hDdf !!%@ @** !$$)
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

Tflnsf g+= (M ;e]{If0f ul/Psf 3/w'/Lsf] hfthftL ljj/0f


blnt hghftL cGo t/fO hfthftL
lhNnf hDdf
;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt
;+v'jf;ef 8 14=8 35 64=81 25 46=30 0 0=00 68

df]/Ë 40 11=9 97 28=96 165 49=25 117 3493 419

/f}tx6 24 14=4 44 26=35 66 39=52 75 44=91 209

DofUbL 6 14=0 8 18=60 40 93=02 0 0=00 54

?kGb]xL 29 11=3 101 39=30 156 60=70 35 13=62 321

bfË 24 13=1 10 5=46 148 80=87 47 25=68 229

sflnsf]6 15 40=5 0 0=00 30 81=08 0 0=00 45

c5fd 23 30=3 0 0=00 66 86=84 6 7=89 95

hDdf 161 14=0 295 25=61 671 58=25 192 16=67 1440

>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly pNn]lvt tYof+s cg';f/ ;e]{If0f ul/Psf If]qsf] hfthftLsf] ljj/0f x]bf{ blnt !$=) k|ltzt,
hghftL @%=^!, cGo %*=@% k|ltzt / t/fO{sf hfthftL !^=^& /x]sf] kfOPsf] 5 . pk/f]Qm
tflnsfdf pNn]v eP cg';f/ ;aeGbf a9L blnt sflnsf]6 lhNnfdf / ;aeGbf sd ?kGb]xL
lhNnfdf /x]sf] 5 . To;}u/L hghftL tkm{ x]bf{ ;aeGbf a9L ;+v'jf;ef lhNnfdf ^$=* k|ltzt 5
eg] sflnsf]6 / c5fd lhNnfdf z'Go k|ltzt /x]sf] 5 .

;e]{If0f ul/Psf If]qdf /x]sf 3/kl/jf/sf] 3/sf] lsl;d sfo{qmd ;+rfng x'g' klxn] / sfo{qmd
;+rfng ePkl5sf] cj:yfsf af/]df tn tflnsfdf lbOPsf] 5 .

42
tflnsf g+= !)M ;e]{ ul/Psf 3/kl/jf/sf] 3/sf] lsl;d
klxnf clxn]
3/sf] lsl;d
;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt
cf/ l;=l;= -9nfg u/]sf]_ lkn/ ePsf] kSsL 3/ #)# @!=) $&* ##=!
9'Ëf tyf O§fsf] ufx|f] l;d]G6 hf]8fO ePsf] / $&$ #@=( $#! @(=(
h:tf jf 9'Ëf jf 6fon 5fgf ePsf] kSsL 3/
9'Ëf tyf O§fsf] ufx|f] df6f] hf]8fO ePsf] / $$% #)=( #&) @%=*
9'Ëf jf v/sf] 5fgf ePsf] sRrL 3/
5\jfnL jf v/ 5fgf dfq ePsf] sRrL 3/ 6x/f @!* !%=@ !^! !!=@
hDdf !$$) !))=) !$$) !))=)
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsfdf b]vfP cg';f/ 3/sf] lsl;ddf dlxnf ljsf; sfo{qmd nfu' x'g' eGbf
klxnf cf/=;L=;L 9nfg u/]sf] 3/ @!=) k|ltzt /x]sf]df sfo{qmd kZrft 9nfg u/]sf] 3/ ##=!
k|ltzt b]lvPsf] 5 . o;af6 sfo{qmd z'? x'g' eGbf dlxnfsf] t'ngfdf kSsL 9nfg 3/ x'g]
3/w'/Lsf] ;+Vofdf a[l4 e} cfly{s l:yltdf ;'wf/ e} ;Dkltdf a[l4 ePsf] b]lvG5 . To;}u/L 5\jfnL
jf v/ 5fgf dfq ePsf] sRrL 3/ 6x/f sfo{qmd z'? x'g' eGbf klxnf !%=@ k|ltzt ePsf]df xfn
36]/ !!=@ k|ltzt sfod x'g cfPsf] 5 . h;af6 o; >]0fLdf ePsf 3/ kl/jf/n] sRrL 3/df
;'wf/ u/L kSsL 3/ agfPsf] :ki6 x'g cfp5 . tyflk dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 dfqf ;Dk"0f{
?kdf cfly{s nufgL ePsf] dfGg ;lsb}g . o;df 3/kl/jf/sf] cGo cfDbfgL h:t}M /]ld6]G;, pBf]u
Joj;fo tyf cGo cfDbfgL x'g ;Sb5 .

#= d"Nof+sgsf] glthf
#=! sfo{qmdsf] cf}lrTo
g]kfnsf] hg;+Vofdf cfwf eGbf a9L lx:;f dlxnf ePsf] x'Fbf dlxnfnfO{ nlIft ljsf;sf] k|of;af6
g} /fi6«sf] ljsf; x'g ;Sb5 eGg] s'/fdf b'O{dt 5}g . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] cf}lrTo af/]df
/fli6«o gLlt, sfo{qmdn] kl/nlIft ul/Psf If]qx?sf ;DaGwLdf cWoogaf6 b]lvPsf k|d"v a'Fbfx?
lgDg cg';f/ /x]sf] 5 .

#=!=! dlxnf ljsf; sfo{qmdsf]] pko'Qmtf / cf}lrTo

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] sfo{Gjog @)#(÷$) ;fn b]lv xfn;Dd ;fna;fnL ?kdf ;+rfng x'Fb}
cfPsf] 5 . olt nfdf] ;do;Dd o; sfo{qmdn] lg/Gt/tf kfpg', nlIft ;d"xdf lj:tf/ ul/b}
n}hfg' / o;sf] ;+u7gfTds ?kdf hgzlQm ylkb} hfg'sf ;fy} ;a} lhNnfdf sfo{qmd ;+rfngn]
Jofkstf kfpb} hfg'n] klg o;sf] cf}lrTo ;fljt x'g uPsf] 5 .

43
dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] sfof{Gjo k|lqmofsf] ;DaGwdf ljut tLg bzsb]lv sfo{qmd ;+rfngsf
/0fgLlt, cjwf/0ffx? cg'?k sfof{Gjo u/L cfPsf]df clxn] cfP/ sfo{qmdsf] 9fFrfdf kl/jt{g u/L
sfo{qmd ;+rfng dfu{bz{g @)&! nfu' ub}{ dlxnfsf] ;zlQms/0fsf] kIfnfO{ s]Gb| laGb' dfg]/
lqmofsnfkx? cufl8 a9fOPsf] 5 .

sfo{qmd sfof{Gjog k|lqmofnfO{ x]bf{ nlIft ;d"xsf] klxrfg, ;d"xLs/0f, ;+ul7t dlxnfx?sf]
JolQmTj ljsf;sf tflnd, Ifdtf clea[l4sf sfo{x?, Joj;flos zLk ljsf; tflnd, Joj;flos
;d"x u7g, lap kF"hL / art kl/rfng h:tf lqmofsnfkx?af6 ljkGg dlxnfx?nfO{ s]lGb|t u/L
tNnf] tx b]lv (Buttom -up qpproach_ ;+rfng ePsf] b]lvG5 . tyflk ljleGg lg0f{o k|lqmof dfly
af6 tn hfg] -Top- down approach_ klg cjnDag ul/Psf] 5 . o;df ljleGg lqmofsnfkx?
:yfgLo ;d"xsf] ;xeflutfdf th'{df geO{ s]Gb|:t/af6 g} nIo tf]sL sfo{qmd k7fpg] ul/Psf] 5 .
s]Gb|:t/af6 g} lqmofsnkfsf 9f+rfx? tof/ x'g] x'Fbf k|foh;f]M ;a} lhNnfdf Pp6} 9fFrfdf sfo{qmd
;+rfng e}/x]sf] 5 .

o; sfo{qmdsf] nIo / p2]Zo u/Lj tyf ljkGg u|fld0f dlxnfx? ePsf] ;f] nlIft dlxnfx? %@
nfv ePsf]df o; sfo{qmdaf6 xfn;Dd ( nfvnfO{ dfq kx'Fr k'Ug ;s]sf] b]lvG5 . o; sfo{qmdn]
cGt//fli6«o k|lta4tf, ;GwL ;Demf}tfdf ul/Psf k|fjwfgx?nfO{ c+lusf/ ub}{ /fli6«o of]hgfdf
;/sf/sf] k|fyldstf k|fKt sfo{qmd /x]sf] 5 . o; sfo{qmdn] dlxnfx?sf] ;zQmLs/0f,
d"nk|jfxLs/0f / ;dfj]zLs/0faf6 pgLx?nfO{ ;Ifd / ;jn agfpg] ePsf]n] klg cem} u|fdL0f
If]qdf k'Ug af+sL g} /x]sf] cj:yfn] ubf{ sfo{qmdsf] ;+rfngdf pko'Qm b]lvPsf] 5 . ;fy}
sfo{qmdsf] lgwf{l/t nIo xfl;n ug{ / dlxnfx?sf] ljsf;af6 g} /fli6«o ljsf;sf] nIo k|fKt ug{
;lsg] ePsf]n] dlxnf ljsf; sfo{qmd cf}lrTok"0f{ /x]sf] 5 . lhNnfut ?kdf dlxnf ljsf;
sfo{qmdsf] cf}lrTosf ;DaGwdf ul/Psf] ;e]{If0fsf] glthf cg';f/ sfo{qmdsf] cf}lrTo c5fd,
sflnsf]6sf pQ/bftfn] ;a} eGbf a9L (&=) k|ltzt cf}lrTo /x]sf] hgfPsf 5g\ . cGo lhNnfx?df
klg ^) k|ltzt eGbf a9L pQ/bftfn] sfo{qmdsf] cf}lrTo ePsf] atfPsf 5g\ .

44
pNn]lt af/ rf6{df b]vfP cg';f/ ljleGg lhNnfsf dlxnfx?n] sfo{qmdsf] cf}lrTo b]vfPsf 5g\ .
h;df c5fd, sflnsf]6 h:tf kx'Fr gk'u]sf / b"u{df lhNnfdf sfo{qmd clt g} cf}lrTo k"0f{ /x]sf]
b]lvG5 eg] /f}tx6, df]/Ë, bfË lhNnfdf ;d]t ^) k|ltztn] cf}lrTo ePsf] s'/f cf}+NofPsf 5g\ .

dlxnf ljsf; sfo{qmd cGtu{t ;+rflnt ljljw sfo{qmd / ;f]xL cg';f/sf !)) eGbf
lqmofsnfkx? ;+rfng e}/x]sf] b]lvG5 -cg';"rL @_

#=!=@ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;/sf/L gLlt, /fli6«o k|fyldstfdf Ps ?ktf

dlxnf ljsf; ;DaGwL k~raifL{{o of]hgfx?df gLltut Joj:yf x'Fb} cfPtf klg dlxnf ljsf;sf]
:ki6 u'? of]hgf -Master Plan_ cem} alg ;s]sf] kfOb}g . dlxnf ljsf; ;DaGwL gLlt tyf
k|fyldstfsf] ljifodf klxnf] kN6 5}7f} k~rjifL{o of]hgfdf dlxnf ;xeflutf k|a4{g ug]{ ;DaGwL
gLlt ;dfj]z ul/Psf] kfOG5 . ;f] of]hgfdf dlxnf ljsf; ;DaGwL k|fyldstf lgwf{/0f u/L /0fgLlt
tyf sfo{gLlt to u/L of]hgfa4 lasf;df dlxnfnfO{ cfly{s ?kdf ;lqmo ;xeflutf a9fpg'sf
;fy} dlxnfsf] sfo{ If]q lj:tf/ ul/g' kg]{ ljifodf hf]8 lbPsf] lyof] . ;ftf} k~rjifL{o of]hgfdf
klg dlxnf lqmofsnfk4f/f pTkfbsTj / Ifdtf a9fpg'sf ;fy} pgLx?nfO{ ljsf; k|lqmodf k'?if
;/x ;lqmo ?kdf ;xefuL agfpg] gLlt cjnDag u/]sf] kfO{G5 . cf7f} of]hgfdf dlxnfx?nfO{
ljsf;sf] d"nk|jfxdf ;dflxt ug]{ / pgLx?sf] ;fdflhs, cfly{s pTyfg ug]{ sfo{gLltx? lgwf{/0f
ul/Psf] b]lvG5 . gjf}+ of]hgfdf n}lËs ;dfgtf / dlxnf ;zQmLs/0fsf sfo{qmdx? th'{df ul/Psf]
kfO{G5 . dlxnf ju{nfO{ d"nk|jfxdf ;Ddflxt u/fpg sNof0fsf/L b[li6sf]0f eGbf ;dtf tyf
;zQmLs/0f cfjZos ePsf] s'/f cf}NofOPsf] 5 . bz} k~rjifL{o of]hgfsf] /0fgLlt u/LjL
lgjf/0fdf n}lËs d'nk|jfxLs/0f Pj+ dlxnf ;zQmLs/0fnfO{ hf]8 lbOPsf] lyof] . To;}u/L tLg jifL{o

45
cGtl/d of]hgfn] /fHo ;+/rgfdf dlxnfsf] k|ltlglwTj / ljsf; k|lqmodfdf n}lËsLs/0fdf hf]8
lbPsf] kfO{G5 .

lj=;+= @)^* sf] hgu0fgf cg';f/ b]zsf] s"n hg;+Vof dWo] !* jif{d'lgsf afnaflnsf tyf
lszf]/–lszf]/L $$=$ k|ltzt /x]sf 5g\ eg] !)–!( jif{ pd]/ ;d"xsf afnaflnsf tyf lszf]/
lszf]/Lsf] hg;+Vof @$=!( k|ltzt /x]sf] 5 . afnaflnsf ;DaGwL P]g, @)$* / lgod @)%! sf]
sfof{Gjogaf6 ;d]t afnaflnsfsf] ;du| ljsf;df ;sf/fTds glthf k|fKt x'g yfn]sf 5g\ .
afnaflnsfsf] xslxt / clwsf/nfO{ k|fyldstfsf;fy sfof{Gjogdf Nofpg afnclwsf/sf d'Vo
ljifox¿ afn arfj6, ;+/If0f, ljsf; / cy{k"0f{ ;xeflutfsf nflu afnaflnsfsf nflu !) jif]{
/fli6«o sfo{of]hgf -@)^!÷^@–@)&!÷&@_ sfof{Gjog e}/x]sf] 5 . o;}u/L lszf]/lszf]/Lsf] xs
clwsf/ ;'lglZrt u/L ljsf; k|lqmofdf pgLx¿sf] ;xeflutf clej[l4 ug]{ Wo]on] lszf]/–lszf]/Lsf]
;du| ljsf;sf nflu /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog x'g] cj:Yffdf /x]sf] 5 .

at{dfg k~rjifL{o of]hgfdf klg n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0fsf gLltx?sf] lg/Gt/tf
sfod ul/Psf] 5 . o; of]hgfdf lglb{i6 ul/Psf sfo{ of]hgfx?df dlxnf la?4 x'g] ;a} k|sf/sf
e]befj pGd"ng ug]{ dxf;GwL sfof{Gjogsf] nflu tof/ ul/Psf] /fli6«o sfo{of]hgf @)^), n}lËs
;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f /fli6«o sfo{of]hgf @)^!, n}lËs lx+;f cGTo tyf n}lËs
;zQmLs/0f ;DaGwL sfo{of]hgf -@)^(÷&)–)&#÷&$_ tyf ;+o'Qm /fi6«;+3, ;'/Iff kl/ifbaf6 kfl/t
k|:tfj gDj/ !#@% / !*@) sf] sfof{Gjog /fli6«o sfo{of]hgf -@)^&÷^*–@)&!÷&@_ sfof{Gjogdf
/x]sf 5g\ . 3/]n' lx+;f -s;"/ / ;hfo_ P]g, @)^^ tyf lgodfjnL, @)^& hf/L ePkl5 dlxnfdfly
x'g] lx+;fsf] cGTosf nflu k|efjsf/L sfg"gL cfwf/ tof/ ePsf] 5 . n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]if
-;~rfng_ lgodfjnL, @)^& sfof{Gjogdf NofO{ n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]ifsf] :yfkgf ePsf] 5 .

lghfdtL ;]jf -!%=# k|ltzt k'u]sf]_, g]kfn k|x/L, g]kfn ;z:q k|x/L, g]kfnL ;]gf nufotsf
/fHosf ljleGg c+ux¿df dlxnf ;xeflutf a9\b} uPsf] 5 . n}lËs pQ/bfoL ah]6tk{m d'n'ssf] s"n
ah]6sf] @!=&% k|ltztsf] cg'kft / :yfgLo lgsfodf hfg] cg'bfgsf] sDtLdf !) k|ltzt /sd
dlxnf ;zQmLs/0f tk{m 5'6\ofpg' kg]{ Joj:yf ePsf] 5 . lakGg u|fdL0f dlxnfsf nflu j}slNks
cj;/ >[hgf ug]{ u/L ;~rflnt dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 cfly{s jif{ @)^(÷&) sf] cGt;Dddf
b]zsf krxQ/} lhNnfsf ufpF ljsf; ;ldltdf lj:tf/ eO;s]sf] 5 . 3/]n' lx+;f / of}ghGo
b'Jo{jxf/af6 k|efljt dlxnfsf nflu !% lhNnfdf ;]jf s]Gb| ;~rfngdf cfPsf 5g\ . g]kfnn]
;x;|flAb ljsf; nIo k|fKtLsf nflu u/]sf k|of;af6 dft[ d[To' b/df ;'wf/ cfO{ k|lt Ps nfvdf
!&) df em/]sf] 5 . dlxnfx¿sf] s'n ;fIf/tf b/ %& k|ltzt eGbf a9L k'u]sf] 5 eg] !%–@$
jif{sf] pd]/sf dlxnfx¿sf] ;fIf/tf b/ *% k|ltzt k'u]sf] 5 . oL pNn]lvt dlxnf ;DaGwL /fli6«o
gLlt, k|fyldstf tyf of]hgfnfO{ sfof{Gjog ug{ sfo{qmdsf] cf}lrTo /x]sf] 5 .

46
#=!=# sfo{qmd th'{df / sfof{Gjosf] ;f]rtflnsf -nuk|m]d_

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;f]r tflnsf tof/ ul/Psf]df ;f] tflnsfdf /flvPsf sYo ;f/f+z,
k/LIf0fof]Uo ;"rsx?, kl/If0fsf dfWodx?, d"Vo cg'dfgdf pNn]v ul/Psf nIo, pknAwL, k|ltkmn
/ lqmofsnfkx? :ki6 ?kdf lvlrPsf] cj:yf g/x]sf] / ;f]r tflnsf cg';f/sf sfo{qmdsf]
sfof{Gjog ePsf] b]lvb}g . tyflk dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] tLg cfofd / kfFr k|fyldstf ;lxtsf]
sfo{qmd ;+/rgf tof/ ul/Psf] 5 -aflif{s k|utL k|ltj]bg @)^$÷^%_ . pQm ;f]r tflnsfdf pNn]v
ePsf tYo ;f/f+z / k/LIf0fof]Uo ;"rsdf b]vfOPsf ;"rsx?sf] laZn]if0f ubf{, pNn]lvt ;"rsx?
xfl;n ug]{ u/L lqmofsnfkx? th'{df ug'{ kg]{df ;f] cg'?k :ki6 ?kn] pNn]v gePaf6 ;f]r
tflnsfdf ls6fg ePsf nIox? clglZrt / a[xt :t/ (Macro Level) sf] ePaf6 tbg'?ksf
dlxnf ljsf;sf lqmofsnfkx? th'{df x'g g;s]sf] kfOof] . dlxnf ljsf; sfo{qmdx? th'{df ubf{
pQm ;f]r tflnsf eGbf laleGg ;dodf bft[ lgosfn] nufgL ug{ hf]8 lbPsf If]q, ;do ;dodf
/fhg}lts :t/af6 x'g] u/]sf lg0f{ox? / ;d;fdlos cfjZostfnfO{ Wofg lbPsfn] sfo{qmddf
Ps?ktf / ;f]r tflnsf adf]lhd x'g g;s]sf] b]lvG5 . t;y{ ljutdf tof/ ul/Psf] ;f]r tflnsf
k'g/fjnf]sg u/L sfo{qmdsf] cfod -d"nk|jfxLs/0f, ;zlQms/0f / ;dfj]zLs/0f_ cg'?k ;+/rgfnfO{
cfwf/dfgL] ;f]r tflnsf -nuk|m]d_ agfpg' kg]{ b]lvG5 . tbg'?ksf] ;f]r tflnsfsf] gd"gf cg';"lrdf
;+nUg ul/Psf] 5 .

#=!=$ dlxnf ljsf; sfo{qmdn]] g]kfnsf] cGt/f{li6«o bfloTj k'/f ug]{ ;DaGwL cf}lrTo

g]kfnn] dlxnf ;DaGwL cGt/f{li6«o ;lGw, ;Demf}tf / k|lta4tfx?nfO{ sfof{Gjog ug'{ kg]{ bfloTj
ePsf]n] o; ;DaGwL dlxnf tyf afnaflnsf dGqfno tyf ljefuaf6 kl/kfng u/L sfo{qmdx?
;+rfng ul/g' kg]{ x'g hfG5 . k|foh;f] pQm ;ef ;Dd]ng, a}7s cflbdf dlxnf afnaflnsf tyf
;dfh sNof0f dGqfnon] k|ltlglwTj ug]{ u/]sf] b]lvG5 . ;fy} ;lGw ;Demf}tf / k|lta4tf Pj+
cGt/f{li6«o ;Dd]ngdf ePsf lg0f{ox? sfof{Gjog ug]{ /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug]{
kmf]sn lgsfosf] ls6fg cf}krfl/s ?kdf cem} ePsf] kfOb}g -;/f]sf/jfnfx?;+usf] 5nkmn_ . t;y{
o; ;DaGwL sfo{x? ug{sf nflu dlxnf tyf afnaflnsf ljefunfO{ kmf]sn lgsfo tf]ls sfof{Gjog
ul/g' kb{5 . cGt/f{li6«o dxf;GwLsf s]xL k|fjwfgx? dWo] lgDg cg';f/sf k|fjwfgx? sfof{Gjog
ul/Psf b]lvG5g\ .

!= lhp df:g], a]Rg] tyf a]Zofj[ltsf] zf]if0fsf] bdg ;DaGwL dxf;GwL ;g\ !($( sf
;DaGwdf
 lhp df:g] a]Rg] sfo{ lgoGq0f P]g, @)$# th'{df u/L nfu' ul/Psf] 5 .
 dfgj a]r lavg / cf];f/ k;f/ lgoGqo0f lgodfjnL, @)^% nfu' ul/Psf] .

@= dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj pGd'ng ;DaGwL dxf;GwL ;g\ !(&( ;DaGwdf

47
 g]kfnsf] ;++ljwfg, @)&@ df pNn]v ul/Psf] 5 .
 n}lËs ;dfgtf sfod ug]{ s]xL g]kfn P]g ;+;f]wg ug{ ag]sf] P]g, @)^# df pNn]v
ul/Psf] .
 3/]n' lx+;f -s;'/ ;hfo_ P]g, @)^# nfu' ul/Psf]
 n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]if ;+rfng lgodfjnL, @)^& nfu' ul/Psf] 5 . h;df n}lËs lx+;f
lgjf/0f sf]if :yfkgf ul/g] 5 / ;f] /sd lkl8tnfO{ tTsfn pkrf/ ug{, cf}iflw ug{,
sfg"gL ;xfotf ug{, Joj;fosf] nflu ljp k"FhL k|bg ug{, k'g:yf{kgf u/fpgsf nflu
sfo{ljlw cg';f/ vr{ ul/g] 5 .
 sfo{:yndf x'g] of}ghGo b"Jo{jxf/ -lgjf/0f_ P]g, @)&! nfu' ul/Psf] 5 . o; P]gdf
s;}n] klg sfo{:yfndf of}ghGo b"Jo{jxf/ ug{ jf u/fpg' x'Fb}g / s;}n] cfˆgf] kb, zlQm
jf clwsf/sf] b'?kof]u u/L, s'g} lsl;dsf] bjfj k|efj jf k|nf]egdf kf/L jf xtf]T;flxt
u/L s'g} sd{rf/L jf ;]jfu|fxLnfO{ sfo{:yndf of}+ghGo cfzon] u/]sf lqmofsnkfsf]
lj?4 ph'/L lbg ;Sg] / ;hfosf] Joj:yf ul/Psf] 5 .
 Psn dlxnf ;'/Iff sf]if -;+rfng_ lgodfjnL, @)&) nfu' ul/Psf] 5 . o; P]gdf cfly{s
b[li6n] sdhf]/ tyf ljkGg ju{sf Ps dlxnfsf] lxt / ;+/If0f ug]{ sfd ;d]tsf] nflu
sf]if :yfkgf ul/g] k|fjwfg /x]sf] 5 . pQm sf]ifsf] /sd Psn dlxnfnfO{ lzIff,
zLkd"ns tflnd, :j/f]huf/ sfo{qmd ;+rfng, cf}ifwL pkrf/ ug{, /fxt tyf k'g:yf{kgf
ug{, sfg"gL ;xfotf ug{ cflbsf nflu ;xof]u ul/g] 5 .

#= afn clwsf/ dxf;GwL ;g\ !(() nfu' ug]{ ;DaGwdf


 afnaflnsf ;DaGwL P]g, @)$* agfO{ nfu' ul/Psf] 5 .
 afn >d P]g, @)%^ nfu' ul/Psf] 5 .

cGt/f{li6«o bfloTj k"/f ug]{ ;DaGwdf dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rflnt ePsf sfo{qmdx? dWo]
u/LjL la?4 dlxnf cleofg sfo{qmdn] ;x;tfJb|L nIo k'/f ug{ ;xof]u k'¥ofPsf] 5 . afn clwsf/
dxf;GwL !(() df pNn]v ePsf k|ltj4tf k'/f ug{ afn clwsf/ ;Da4{g sfo{qmdn] ;3fPsf] 5 .
To;}u/L a]lhË ;Dd]ng !((% n] ls6fg u/]sf] ;/f]sf/sf If]qx? dWo] dlxnf / u/LjL, dlxnf lj?4
lx+;f, afnaflnsf ;DaGwL sfo{x?nfO{ ;3fpg n}lËs lx+;f lgjf/0f, u/LjL lj?4 dlxnf cleofg,
afn clwsf/ ;Da4{g, lszf]/L ljsf; tyf n}lËs lx+;f lgjf/0f h:tf sfo{qmdx?n] k|d"v e"ldsf
lgefPsf 5g\ .

#=!=% dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ckgfPsf sfo{qmd sfof{Gjog kIfsf] pko'Qmtf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] clwsf+; lqmofsnfkx? lhNnf :t/af6 ;+rfng ePsf 5g\ . lhNnfdf
cjl:yt dlxnf tyf afnaflnsf sfof{nosf] cu'jfO{df g} sfof{Gjo e} /x]sf] 5 . ;dosf]

48
cfjZostf cg';f/ s]xL jif{ otf dlxnf ljsf; sfo{qmd ;zlQms/0f kIfnfO{ d"Vo ?k lbO{ cGo
lqmofsnfkx? ;+rfng u/]sf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfof{qmdsf] lgwf{l/t nIo cg';f/ aflif{s ?kdf ljleGg sfo{qmdx? th'{df ug]{
ul/Psf] 5 . pQm aflif{s sfo{qmd cg'?ksf lqmofsnfkx? lhNnf :t/df ;+rfng ul/g] 5g\ . rfn'
vr{ zLif{saf6 ;+rfng x'g] sfo{qmdx?nfO{ 5'6\ofOPsf ah]6 lgsf; u/L lhNnf:t/df ;f]xL cg';f/
sfof{Gjog u/L vr{ ul/g] kl/kfl6 /x]sf] 5 . sfof{qmdsf] sfof{Gjog nlIft ;d"xsf] zlQms/0fsf]
k|lqmof ePsf]n] lg/Gt/ ?kdf ;+rfng ul/Psf] 5 . ;d'bfo:t/df ;d"x, j8f:t/df ;ldlt /
uf=lj=;= :t/df ;+:yf dfkm{t ljleGg sfo{qmdx? ;+rfng ul/Psf] / ;f]xL cg';f/ lszf]/L ;d"x,
Joj;flos ;d"xsf nflu kl/nlIft sfo{qmdsf] sfof{Gjog ePsf] 5 . k|lzIf0f tyf Ifdtf cleq[l4
;DaGwL s[ofsnfkx?nfO{ lg/Gt/ ?kdf gofF ;d"x tyf e}/x]sf ;d"xdf ;+rfng ul/Psf] 5 .
/fli6«o:t/sf] gLltut sfo{qmd h:t}M u/LjL la?4 dlxnf cleofg, afn clwsf/ ;Da4{g, n}lËs
lx+;f lgjf/0f cflb sfo{qmdx? ;d'bfo:t/ tyf lhNnf:t/df ;+rfng ul/Psf] 5 . o;/L sfo{qmdsf]
sfof{Gjog kIfnfO{ x]bf{ s]lGb|o:t/, lhNnf:t/, uf=lj=;= :t/ / ;d'bfo:t/df ljleGg sfo{qmd
;+rfng ul/Psf] / :yfgLo dlxnfx?sf] hLjgf]kof]uL sfo{qmd ePsf] x'Fbf pgLx?sf] ;zlQms/0fdf
hf]8 lbOPsf]n] pko'Qm ePsf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] ljsf;df k'u]sf] ;xof]usf ;DaGwdf ul/Psf] :ynut
;e]{If0faf6 b]lvPsf] glthf cg';f/ *! k|ltztn] ;xof]u k'u]sf] eGg] egfO{ /x]sf] 5 . pQm ;DaGwL
rf6{ tn lbOPsf] 5 .

pNn]lvt rf6{ cg';f/ dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 dlxnfx?nfO{ k'u]sf] ;xof]usf ;DaGwdf ul/Psf]
cWoogn] s/Lj *! k|ltzt dlxnfnfO{ ;xof]u k'u]sf] b]lvG5 eg] s/Lj !( k|ltzt dlxnfnfO{
sfo{qmdaf6 ;xof]u k'Ug g;s]sf] eGg] egfO{ /x]sf] 5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmd s]Gb|:t/ tyf lhNnf :t/ ePtf klg clwsf+z sfo{qmdsf] sfof{Gjo
lhNnfaf6 ul/g] ul/Psf] 5 . s]lGb|o :t/sf ckfË kl/ro kq ljt/0fsf] sfo{sf ;fy}
lhNnf:t/sf ljleGg lqmofsnfksf] sfof{Gjog lhNnfsf] df}h'bf hgzlQm / >f]t ;fwgaf6
;DkGg ug]{ ul/Psf]df al9 lqmofsnfkx? ePaf6 sfof{Gjo kIfsf] pkoo'Qmtf ePtf klg
;dodf g} ;DkGg ug{ sl7gfO{ /x]sf] 5 .
49
#=!=^ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] l8hfOg ef}uf]lns If]q ;d]6\g] sfo{qmdsf] nflu nlIft hg;+Vofsf]
cfsf/sf] pko'Qmtf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ?k/]vf tof/ ubf{ z'?df % lhNNffaf6 z'? ePtfklg la:tf/ u/L &% j6}
lhNnfdf ;+rfng u/L nlIft dlxnfnfO{ ;d]6\g] sfo{ ePsf] 5 . nlIft hg;+VofnfO{ ;d]6\g] u/L
uf=lj=; tyf gu/kflnsfsf j8fx?df ;d"x u7g, kl/rfng, art tyf C0f / Ifdtf clea[l4sf
tflnd ;lxtsf ljljw lqmofsnfkx? ;+rflnt e} /x]sf 5g\ . dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ;d]6]sf]
ef}uf]lns If]qsf lhNnfx?, uf=lj=;, gu/kflnsf tyf sfo{qmdåf/f u7g ul/Psf ;d"x, ;ldlt /
;+:yfx?sf ;fy} nfeflGjt nlIft ;d"x cflbsf] ljut % jif{sf] ljj/0f tn tflnsfdf lbOPsf] 5 .

tflnsf g+= !!M dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ;d]6]sf If]q tyf ;d"lxsLs/0fsf] cj:yf
sfo{qmd ;+rflnt If]q 2039.40 b]lv 2067.68 2068.89 2069.70 2070.71
tyf hg;+Vof 2065.66 ;Dd ;Dd ;Dd ;Dd ;Dd
sfo{qmd ;+rflnt lhNnf 75 75 75 75 75
sfo{qmd ;+rflnt
uf=lj=;= 2443 3360 3570 3636 3498
sfo{qmd ;+rflnt
gu/kflnsf 35 37 41 43 117
sfo{qmd ;+rflnt j*f 15787 19,507 21362 22421 21253
u&g ePsf dlxnf
;d"x ;+Vof 75859 107,958 123573 132928 150842
;d"xdf nfeflGjt
dlxnf 478069 653,083 736046 807976 892474
blnt 74042 106,086 124516 131735 142947
hghftL 161821 219,471 258912 292615 302125
cGo 242206 327.526 352618 383626 447402
>f]t M dlxnf ljsf; sfo{qmd, aflif{s k|ult k|ltj]bgx?

dflysf] tflnsfdf b]vfP cg';f/ cf=j= @)&).&! ;Dddf &% lhNnfsf #$(* uf=lj=; / !!&
gu/kflnsfdf sfo{qmd ;+rfng ePsf] b]lvG5 . z'?sf] cjlwdf % lhNnfaf6 ;+rflnt sfo{qmdn]
xfn g]kfnsf] ;a}h;f] ef}uf]lns If]q ;d]l6Psf] 5 . sfo{qmdaf6 u7g ePsf dlxnf ;d"x cf=j=
@)^%.^^ ;Dd &%, *%( /x]sf]df aflif{s ?kdf ;d"x u7g tyf lj:tf/ x'Fb} cf=j=@)&).&!
!%),*$@ ;d"x u7g ePsf] 5 . ;d"xdf cfj4 e} nfeflGjt ePsf dlxnfx? cf=j= @)&).&!
;Ddsf] ;+Vof * nfv (@ xhf/ $ ;o &$ k'u]sf] 5 h;df blnt !$@, ($& -!^=) k|ltzt_,
hghftL #)@, !@% -##=* k|ltzt_ / cGodf $$&,$)@ -%)=@ k|ltzt_ /x]sf] 5 .
nlIft hg;+Vof s/Lj %@ nfv dWo] xfn;Dd s/Lj ( nfvdf dfq kx'Fr k'u]sf]n] nlIft
hg;+VofnfO{ k"0f{ ?kdf ;dfj]z ug{ sfo{qmdsf] cem} la:tf/ ul/g' kg]{ cfj:yf b]lvPsf] 5 .
xfnsf] sfo{qmdaf6 ;d]l6Psf] ;+Vof s/Lj !& k|ltzt dfq x'g cfPsf]n] nlIft hg;+Vofsf]
pko'Qmtf ePtf klg ;d]6g kg]{ hg;+Vof cem} af+sL /x]sf] 5 .

50
#=!=& nlIft hg;+Vofsf] cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ug{ sfo{qmdsf] Ifdtf

dlxnf ljsf; sfo{qmd u/Lj, ljkGg tyf u|fld0f If]qsf s/Lj %@ nfv hg;+VofnfO{ nlIft u/L
;+rfng ul/Psf] 5 . tL dlxnfx?sf] JolQmut Ifdtf, JolQmTj ljsf;sf ;fy} ;fdflhs kl/jt{g
tyf cfly{s lqmofsnfkx?df ;+nUg u/fO{ hLjgofkgdf ;'wf/ ug'{sf ;fy} afnaflnsfx?sf] eljio
k|lt ;xhLs/0f ug]{ lqmofsnfkx? ul/Psf] 5 . o;af6 tL dlxnfx?sf] cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ug]{
tkm{ sfo{qmd to ul/Psf] b]lvG5 . dlxnfx?nfO{ ;d"lxs/0f u/L ljleGg tflndsf dfWodaf6 af]Ng
;Sg], ;dfhdf cfˆgf] s'/f /fVg ;Sg], ;fdflhs ?kdf ;+ul7t x'g], k|hgg :jf:Yo ;DaGwL
hfgsf/L / lg0f{o ug{ ;Sg], ;d"xdf art ug]{ tyf ;+:yfut ?kdf art kl/rfng, nufgL tyf
Joj;fo ;+rfng ug]{ cflbaf6 dlxnfsf] ;fdflhs tyf cfly{s / lhjg:t/df ;'wf/ ePsf] kfOPsf]
5 . xfn;Dd sfo{qmdaf6 s/Lj ( nfv hg;+Vofdf dfq kx'Fr k'Ug ;s]sf] x'Fbf af+sL /x]sf
hg;+Vofsf] cfjZostfnfO{ ;Daf]wg ug{ xfn ;+rflng sfo{qmdaf6 dfq ;Dej x'g] b]lvb}g . ljut
#) jif{sf] aflif{s a[l4 b/ lgs} sd /x]sf] x'Fbf df}h'bf ;+:yfut ;+/rgf / sfo{qmd ;+rfng
Joj:yfkgaf6 nlIft hg;+Vof ;Dk"0f{ ?kdf ;d]6\g lgs} ;do nfUg] b]lvPsf] 5 . ;fnj;fnL
sfo{qmd th'{df u/L ah]6 Joj:yfkaf6 ;+rflnt sfo{qmdsf] Ifdtfaf6 dfq nlIft hg;+Vofsf]
cfjZostfnfO{ k"0f{ ?kdf ;d]6\g lgs} sl7g /x]sf] 5 .

#=!=* o; sfo{qmdsf] km]h leq / km]h aflx/ ug]{ sfo{sf] pko'Qmtf

dlxnf ljsf; sfo{qmd cGtu{t ljleGg sfo{qmdx? ;+rfng ePsf / ;f]xL cg';f/ ljljw
lqmofsnfkx? ul/b} cfPsf 5g\ . ;d"xLs/0f u/L nlIft ;d"xnfO{ d"n k|jfxLs/0faf6 dlxnfx?sf]
;fdflhs, cfly{s tyf JolQmTj ljsf; ug]{ k|lqmof lg/Gt/ ?kdf nlIft hg;+VofnfO{ k"0f{?kdf
xfl;n gx'Fbf ;Dd ;+rfng x'g]5 . o; sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L ?kdf ;+rfng ug{ s]xL
sfo{qmdx?nfO{ lg/Gt/tf lbg' kg]{ / s]xL sfo{qmd cGtu{tsf Pp6} k|s[ltsf lqmofsnfkx?
kl/dfh{g u/L km]h leq / km]h jflx/ ug'{ kg]{ b]lvG5 .

s_ nlIft dlxnf klxrfg / ;d"xLs/0f sfo{qmd


nlIft hg;+VofnfO{ ;d"xLs/0f ug{ cem} af+sL /x]sf] x'Fbf nlIft ;d"x klxrfg / ;d"xLs/0f ug]{
sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbO{ o; cGtu{tsf lqmfosnfkx? JolQmTj ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f, ;d"x
;b:osf] cg'lzIf0f / cfwf/e"t tflnd, JolQmTj ljsf;nfO{ ;d"xLs/0f u/] nut} PsLs[t ?kdf
;+rfng ug'{ cfjZos 5 .

v_ JolQmTj ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f


o; k|f/lDes k|lzIf0fdf ;d"x ;b:ox?sf] cg'lzIf0f, dlxnf k'?if ;d ljsf; tflnd, cfwf/e"t
tflnd, ;f;' a'xf/L cGt/lqmof / k|hgg :jf:Yo tflnd k|fbg ul/g] ul/Psf] 5 . ;d"x u7g ul/P

51
kZrft tTsfn} oL cfwf/e"t tflnd ;+rfng u/L dlxnfx?sf] JolQmTj tyf Ifdtf ljsf; x'g] x'Fbf
o;nfO{ nlIft dlxnfsf] klxrfg / ;d"xLs/0f sfo{qmd;+u ldnfg u/L ;+rfng ul/g' kb{5 .

u_ ;+:yfut ljsf; / ;xeflutf sfo{qmd


dlxnf ;d"x, ;ldltx?nfO{ ;+:yfut ?kdf ;xsf/L ;+:yfdf cfj4 u/L ;+:yfut ljsf; ug]{ sfo{df
lg/Gt/tf lbOg' kg]{ 5 . o;df ;+:yfsf] :yfkgf / ;+rfng eP kl5 ;f] If]qdf /x]sf] ;d"x, ;ldltsf]
art kl/rfng qmlds ?kdf km]h jflx/ ub}{ gofF ;d"x tyf ;ldltx?nfO{ km]h leq ug]{ sfo{ ul/g'
kb{5 . xfn lg:s[o ?kdf /x]sf ;d"x, ;ldltx?nfO{ lgu/fgL ;d"xsf] ;lqmotf / dlxnf ljsf;
sfof{nosf] ljz]if cg'udg / lgl/If0fdf ;lqmo agfpg' kg]{5 . ;fy} ;d"x / ;ldltdf /x]sf]
artnfO{ oyfzSo ;+:yfut ul/g' kg]{5 .

u_ zLk tyf Jof;flostf ljsf; tflnd


;ldlt cGtu{t Joj;flos ;d"x u7g u/L pgLx?nfO{ zLk ljsf; tflnd / Jofj;flos ljsf;
tflnd k|bfg / pBd Joj;fo ;+rfng ug{] sfo{qmd /x]sf] 5 . o;df % lbg b]lv () lbg ;Ddsf
ljleGg zLk tyf Joj;flos tflnd lbg] ul/Psf]df Hofb} 5f]6f] ;dosf] tflndaf6 Ifdtf ljsf;
x'g g;Sg] ePaf6 !% lbg ;Ddsf] tflndnfO{ km]h aflx/ ug]{ / Joj;flostf ljsf; tflndsf]
nflu MEDEP af6 tof/ ul/Psf] kf7\oqmd / ;fdfu|Ldf cfwfl/t tflnd k|bfg ul/g' kb{5 . zLk
ljsf; tflnd CETVT åf/f tof/ ul/Psf] k7\oqmd cg';f/ !@) b]lv #() 306fsf] ul/g' cfjZos
5.

3_ u/Lj la?4 dlxnf cleofg sfo{qmd


u/Lj la?4 dlxnf cleofg sfo{qmdn] nlIft dlxnf ;d"xnfO{ Jof;flos tflnd lbO{ pBd tyf
Joj;fo ;+rfng u/L cfly{s ljsf; ug]{ clek|fon] ;+rfng ul/Psf] / zLk ljsf; tyf Joj;flos
tflnd lbg] ul/Psf] 5 . of] sfo{qmdsf] lqmofsnfkx? zLk tyf Joj;flostf ljsf; tflndsf
lqmofsnkfx?;+u d]n vfg] / dlxnfx?nfO{ zLk / Joj;flostf tflndaf6 pBd Joj;fo ;+rfng
u/L pgLx?sf] hLjg:t/ psf:g] clek|fo ePsf]n] o; sfo{qmdnfO{ Pp6} agfO{ km]h leq /fvL
;+rfng ul/g' kb{5 .

ª_ n}lËs lx+;f lgjf/0f sfo{qmd


o; sfo{qmd g]kfnn] u/]sf cGt/f{li6«o k|ltj4tf tyf /fli6«o ?kdf n}lËs lx+;fdf k/]sf
dlxnfx?nfO{ cNksflng cf>o ;lxt ;]jf s]Gb| ;+rfng ug]{ tyf dfgj a]rljvg lj?4 lhNnf
sfo{;ldltnfO{ cg'bfg lbg] lqmofnsnfkx? ;+rflnt ePsf 5g\ . n}lËs lx+;fsf] a9\bf] rfknfO{ sd
ug{ of] sfo{qmd lg/Gt/ ?kdf ;+rfng ul/g' kb{5 .

r_ ljBfnoljd'v lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf;

52
o; sfo{qmdn] ljBfno ghfg] / lardf 5f8\g] lszf]/Lx?sf nflu hLjgf]kof]uL tflnd /
Joj;flostf ljsf; tflnd u/L pgLx?sf] hLjg:t/ psf:g] sfo{df Wofg lbPsf] 5 . nlIft
lszf]/L ;d"xx?sf nflu ;+rflnt sfo{qmd lg/Gt/ ?kdf ;+rfng ul/g' kg]{ b]lvG5 .

5_ afnclwsf/sf] ;Da4{g
afnjflnsf ;DaGwL /fli6«o gLlt tyf ljktdf k/]sf afnjflnsfx?sf] p4f/ tyf k'g:yf{kg,
jfnu[xsf] lg/LIf0fsf ;fy} cGt/f{li6«o afnlbj; ;DkGg ug]{ cflb lqmofsnfkx? ;+rflnt x'Fb}
cfPsf]df o; sfo{qmdaf6 afnclwsf/sf] ;Da4{g ug{ cfjZos /x]sf] b]lvG5 .

h_ d"nk|jflxs/0f ;Dks{ lgsfo ;]jf tyf ;fem]bf/L


d"nk|jflxs/0f dlxnfx?nfO{ /fHosf ljleGg ljsf; tyf ;dfj]zL ub}{ n}hfg] / To;sf] nflu ;Dks{
ljGb', tflnd, :ynut cjnf]sg h:tf lqmofsnfkx? ;+rfng e}/x]sf]n] o;nfO{ lg/Gt/tf lbO/xg'
kg]{ b]lvG5 .

em_ ;fdflhs kl/rfng


;fdflhs kl/rfngsf] nflu dlxnf hfu[tL sfo{qmdåf/f kl/rflnt ;fdflhs kl/rflnsfsf] sfo{
tyf lhDd]jf/LnfO{ k'g/fjnf]sg ul/g' kb{5 . ;fdflhs kl/rflnsfsf] e"ldsf pNn]Vo ?kdf gePsf]
eGg] ;j]{If0f tyf ;d"xut 5nkmnaf6 ;d]t b]lvg cfPsf]n] o;nfO{ qmlds ?kdf km]h cfp6 ub}{
n}hfg' kb{5 .

`_ ;"rgf, lzIff / ;+rf/


o; lqmofsnfk dWo] hgr]tgfd"ns ;"rgf, lzIff / ;+rf/sf cfw'lgs k|ljlw ckgfO{ k|efjsf/L
?kdf dlxnfx?sf] kx'Fr ;Dd k'¥ofpg] lqmofsnfk ul/g' kb{5 .

dfly pNn]lvt sfo{qmdx?nfO{ ;|f]t tflnsf kl/dflh{t u/L tbfg'?ksf lqmofsnfkx?nfO{ km]h leq
/fvL cGo lqmofsnfkx?nfO{ k]mh aflx/ u/L sfof{Gjog ug'{ kb{5 .

;zlQms/0f sfo{qmd lg/Gt/ ?kdf rln/x]g / o;sf] dfkb08 lgwf{/0f gePsf] / nlIft
;d"xsf] ;zlQms/0f ug{ afFsL /x]sf]n] o; k|sf/sf sfo{qmdsf] km]h cfp6 ug{ ;lsb}g .
t/ s]xL sfo{qmdx? Pp6} k|s[lt / lqmofsnfkx? Ps} vfnsf ePsf]n] sfo{qmd k'g/fnf]sg
u/L PsLs[t ?kdf ;+rfng ul/g' kb{5 . ;+:yfsf] ;+rfng eP kZrft pQm If]qdf
;fdflhs kl/rng tyf ;+;yfut ljsf; sfo{qmd km]h cfp6 ub}{ n}hfg' kb{5 .

#=!=( ;d'bfodf ;fdflhs kl/rfnssf] pko'Qmtf

b]z ljsf;sf] x/]s If]qdf dlxnfnfO{ klg k'?if ;/x ;xefuL agfpg] p2]Zo /fvL cf=j= @)%^.%&
df % jif]{ -@)^! ;fn;Dddf_ bL3{sflng of]hgf cg';f/ g]kfnsf ;a} uflj;sf] If]q cf]u6\g] u/L
dlxnfsf] ;fdflhs, cfly{s / /fhg}lts ¿kdf :t/ / ;xefuLtf a[l4 ug{ s/Lj # nfv () xhf/

53
dlxnfnfO{ k|ToIf ¿kdf nfe k'¥ofpg] nIo ;lxt dlxnf hfu[lt tyf cfo cfh{g sfo{qmd ;~rfng
ul/Psf] lyof] . ;f]xL nIo cg';f/ &% lhNnfsf sl/j ($) uflj;df of] sfo{qmd ;~rfng ul/of] .
pQm sfo{qmd ;~rfngsf nflu x/]s uflj;df ;f]xL uflj;sf !.! hgf :jo+;]js ;fdflhs
kl/rflnsfx¿ sfo{/t /xg] 5g\ . o;/L :j+;]jf ;fdflhs kl/rfngsf] ?kdf sfd ug]{ dlxnfx?nfO{
lgjf{x vr{ :j?k k|f]T;fxg eQf lbg] ul/Psf] 5 .

;fdflhs kl/rflnsfx¿sf] sfo{If]q u|fdL0f dlxnfx¿nfO{ ;d"xsf] cfjZostf, u7g / kl/rfng


af/]df cfjZos s'/fx¿sf] hfgsf/L lbg] /x]sf] 5 . cfo–cfh{g sfo{qmdsf] 5gf}6 / kl/rfngsf
nflu :yfgLo ;d'xn] cfjZostf cg'ej u/]sf cfo–cfh{g sfo{qmd /fli6«o jf :yfgLo:t/sf nflu
nfek|b vfnsf sfo{qmd, k/:k/df cGt/ ;DalGwt eO{ 6]jf lbg] kl/k"/s vfnsf sfo{qmd ->d /
;dosf] art ug]{, pBd ug{ ;lsg] If]q, zLk hfu/ >d / ;do nufpg h:t} ;]jf Joj;fo,
kz'kfng, s[lif sfo{, ;fgf pBdx¿_ Joj;flos Pj+ cfly{s lqmofsnfk ;~rfng ug{ cfjZos
;xof]u k''¥ofpg ;fdflhs kl/rflnsfsf] dxTjk"0f{ e"ldsf /xg] u/]sf] 5 . ;fdflhs kl/rflnsfsf]
e"ldsf af/] ;e]{If0faf6 k|fKt wf/0ff lgDg cg';f/ /x]sf] 5 .

Tflnsf g+ !@M ;fdflhs kl/rflnsfsf] e"ldsfsf] ;Gt'li6 :t/


l;=g+= ;Gt'li^sf] :t/ ;+Vof k|ltzt
1 clt ;Gtf]ifhgs 119 10=3
2 ;Gtf]ifhgs 290 25=2
3 l7sl7s} 481 41=8
4 sd ;Gt'i6 172 14=9
5 ;Gtf]ifhgs gePsf] 90 7=8
hDdf 1152 100=0

>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@


dfly tflnsfdf pNn]v eP cg';f/ ;fdflhs kl/rflnsfsf] e"ldsf / k|efjsf/Ltf ;DaGwdf ;d"x
;b:ox?;+u ul/Psf] :ynut ;e]{If0fsf] cf+s8f x]bf{ $!=* k|lt;tn] l7sl7s} /x]sf] wf/0ff JoQm
u/]sf 5g eg] &=* k|ltztn] dfq ;Gtf]ifhgfs gePsf] s'/f JoQm u/]sf 5g\ . ;fdflhs
kl/rfngsf] e"lddf @%=@ k|ltztn] ;Gtf]ifhgs /x]sf] atfPsf 5g / !)=# k|ltztn] clt
;Gtf]ifhgs /x]sf] hfgPsf 5g\ .
;fdflhs kl/rfngsf] e"ldsfsf af/]df s/Lj @%=@ k|ltztn] dfq ;Gtf]ifhgs /x]sf
;e]{If0faf6 b]lvPsf]n] k|efjsf/L ?kdf kl/rfng ug'{kg]{ cfjZostf b]lvPsf] 5 . ;d"xut
5nkmnaf6 klg ;fdflhs kl/rfnssf] e"ldsf TolQ k|efjsf/L g/x]sf] eGg] lgisif{ /x]sf]
/ cem a9L k|efjsf/L agfpgsf nflu pgLx?sf] yk ;'ljwf, tflnd / k|f]T;fxgsf] Joj:yf
ug'{kg]{ b]lvG5 .

54
#=@ sfo{qmdsf]] k|efjsfl/tf

#=@=! sfo{qmdsf lgwf{l/t ;"rsx? / hfFr ug]{ ;fwgx?nfO{ aflif{s sfo{qmd tyf ah]6df ;dfj]z af/]

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;f]rtflnsf k"0f{?kdf ljsf; u/L lgwf{l/t ;"rs tyf hfFr ug]{ ;fwgx?
/ pknJwLx?sf] jf/]df :ki6 pNn]v ul/Psf] b]lvb}g . ljut nfdf] ;do b]lv lg/Gt/ ?kdf sfo{qmd
;+rfng ePsf] x'Fbf / lglZrt cjlw tf]sLPsf sfo{qmd / ;f]sf] cfjlws nIox? g/flvPsf] x'Fbf
aflif{s sfo{qmdx?df ;d]t ;"rsx? lgwf{/0f ul/Psf] b]lvb}g . aflif{s sfo{qmdx?df d"Vo
lqmofsnfkx?sf nflu ah]6 th'{df ubf{ ;+rfng dfu{bz{g cg';f/ g} sfo{qmd tyf ah]6 Joj:yf
ul/Psf] kfO{G5 . o;df cy{ dGqfnon] tf]s]sf] ah]6 l;lnËsf] cfwf/df aflif{s sfo{qmd tyf
nIox? /fvL dGqfno, /fli6|\o of]hgf cfof]uaf6 sfo{qmd :jLs[t u/fO{ lgwf{l/t ah]6 cg';f/sf
sfo{qmdx? ;+rfng ul/g] kl/kfl6 /x]sf] b]lvG5 .

xfn ;Dd u7g ePsf ;d"x, zLk ljsf; tflnd k|fKt dlxnf, ljleGg lqmofsnfkx?sf] cfs8f
lbOPsf] 5 . tyflk o;sf] nflu lgwf{l/t nIo / xfn ;Ddsf] pknJwLsf ;"rsx?sf] ;"rgf k|fKt
ug{ g;lsPaf6 sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf dfkg ug{ ;lsPsf] 5}g . aflif{s ah]6sf] vr{ k|ult
ljj/0f cg';f/ () k|ltzt eGbf dfly b]lvPsf] ePtfklg lgwf{l/t ;"rsx? slt k'/f eP ePgg\
:ki6 cf+sng ug{ cfjZos k|ult k|ltj]bg tyf ;"rgf pknJw x'g ;s]sf] cj:yf 5}g .

#=@=@ dlxnf ljsf; sfo{qmd lgw{fl/t nfut / ;dodf ;DkGgtf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;+rfng @)#(.$) b]lv g} ;fnj;fnL ?kdf ;+rfng x'Fb} cfPsf] b]lvG5 .
o; sfo{qmdnfO{ z'?df :yfgLo ljsf; dGqfno cGt/ut :yfgLo lgsfosf] dftfxtdf u|fdL0f
dlxnf ljsf; sfo{qmd tyf lqmofsnfkx? dfq ;+rflnt ePsf] lyof] . @)%^ ;fndf :yfgLo
ljsf; dGqfnoaf6 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno cGtu{t dlxnf tyf
afnaflnsf ljefu / lhNnf l:ylt dlxnf tyf afnaflnsf sfo{no dfkm{t &% j6} lhNnfdf
;+rflnt /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] lgwf{l/t nfut / ;dosf] lglZrttf gePsf] x'Fbf
sfo{qmd ;dodf ;DkGg eP gePsf] ;DaGwdf :ki6tf g/x]sf] cfj:yf 5 . ljut % jif{sf] jflif{s
sfo{qmd x]bf{ s/Lj ! s/f]8 %) nfv aflif{s ?kdf vr{ ul/Psf] x'Fbf sfo{qmdsf] nfutsf] ?kdf
lng ;lsG5 t/ s]lGb|o :t/sf vr{ tyf cGo vr{x?sf] :ki6tf gv'n]sf] x'Fbf nfutsf] /sd PsLg
ug{ ;lsPsf] 5}g\ .
dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] nfut / ;dofjlw sfo{qmd th'{dfsf cj:yfdf sfo{qmd
;DaGwL b:tfj]h agfO{ gtf]lsPsf] x''Fbf nfutsf] k|efjsfl/tf / ;dodf ;DkGgtfsf]
k|efjsfl/tf dfkg ug{ ;lsPsf] 5}g .

55
#=@=# a:tL:t/df dlxnf ;d"xx?sf] k|efjsfl/tfsf] ;fy} j8f / uf=lj=;= :t/df ;+ul7t ;+:yf -;xsf/L_
x?sf] kl/rfngsf] k|efjsfl/tf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] nlIft ;d"x a:tL :t/df /x]sf ljkGg dlxnfx? kb{5g\ / tL
dlxnfx?nfO{ ;d"xdf ;+ul7t u/L dlxnf ;d"xdf cfj4 u/fO{b}, j8f :t/df ;ldlt / uf=lj=;=
:t/df dlxnf ;xsf/L ;+:yf :yfkgf u/L art, C0f tyf cGo sfo{qmdx? sfof{Gjog x'Fb} cfPsf]
5 . nlIft ;d"x klxrfg u/L ;d"x u7g ug]{ sfo{df jflif{s ?kdf k|ult x'Fb} ;d"x u7g, ;ldlt
u7g / ;+:yf :yfkgfdf ePsf] a[l4 af/] lgDg tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

Tflnsf g+= !#M dlxnf ;d"x ;ldlt / ;+:yfsf] aflif{s a[l4 b/


2039.40 2039.40 b]lv 2069.70 2039.40 b]lv 2070.71
dlxnf ;d"x b]lv ;Dd ;Dd
;+:yfsf] ljj/)f 2068.69 a[l$ a[l$
;+Vof a[l$ ;+Vof a[l$
;Dd b/ b/
u&g ePsf dlxnf 123573 132928 9355 7=5 150842 17914 13=4
;d"x ;+Vof
;d"xdf nfeflGjt 736046 807976 71930 9=7 892474 84498 10=4
dlxnf
blnt 124516 131735 7219 5=8 142947 11212 8=5
hghftL 258912 292615 33703 13=0 302125 9510 3=2
cGo 352618 383626 31008 8=7 447402 63776 16=6
u&g ePsf dlxnf 5075 15211 10136 199=7 16612 1401 9=2
;ldlt
u&g ePsf dlxnf 1439 1568 129 8=9 1636 68 4=3
;+:yf
tby{ dlxnf ;+:yf 229 200 -29_ -12=6_ 157 -43_ -21=5_
>f]tM dlxnf ljsf; ljefusf] aflif{s k|ltj]bgx?

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ @)#(.$) b]lv @)^*.^( ;Dd u7g ePsf / ;f] kZrft u7g
ul/Psf dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfx?sf] ljj/0f cWoog ubf{ @)^*.^( b]lv @)^(.&) sf] dlxnf
;d"xsf] a[l4 b/ &=% k|ltzt, nfeflGjt ;b:o ;+Vofsf] k|ltzt (=& k|ltzt a[l4 ePsf] 5 . o;/L
a[l4 ePsf] k|ltztdf hghftL tkm{ !# k|ltzt / hghftL tkm{ %=* / cGo *=& k|ltzt /x]sf]
b]lvG5 . ;fy} u7g ePsf dlxnf ;+:yfsf] a[l4 b/ *=( k|ltzt /x]sf] 5 .

dfly tflnsfdf pNn]v ul/P cg';f/ cf=j= @)^*.^( b]lv @)&).&! ;Dd dlxnf ;d"xsf ;+Vof
!#=$ k|ltztn] a[l4 ePsf] / ;b:o ;+Vof !)=$ k|ltztn] a9]sf] b]lvG5 . u7g ul/Psf dlxnf

56
;+:yfsf] a[l4 b/ eg] $=# k|ltzt /xL tby{ ;+:yf ;xsf/L ;+:yfdf btf{ e} ;+rfng ePsf]n] @!=%
k|ltztn] 36g uPsf] b]lvG5 . o;/L x]bf{ dlxnf ljsf; sfo{qmd nlIft ;d"xsf] klxrfg / u7g
ug{, ;ldlt tyf ;+:yf u7g / kl/rfng h:tf sfo{ k|lt jif{ a9\b} uPsf] b]lvG5 .

;xsf/L ;+:yfdf ;b:otf lng] dlxnfx?sf] jf/] :ynut cWoog cg';f/ sfo{qmd ;+rfng ePsf
If]qdf &) k|ltzt dlxnfn] ;+:ydf ;b:otf lnOPsf] 5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnf
@@ k|ltztn] dfq ;xsf/L ;+:yfdf ;b:o lnPsf] b]lvG5 . pNn]lvt cf+s8f cg';f/ sfo{qmd
;+rfng ePsf If]qsf dlxnfx? sfo{qmd ;+rfng gePsf If]qsf dlxnf eGbf a9L ;+ul7t,
r]tgzLn / hfu?s ePaf6 ;+:yfdf cfj4 eO{ kl/rflnt x'g ;s]sf] :ki6 ePsf] 5 . o; ;DaGwL
ljj/0f tn rf6{df lbOPsf] 5 .

#=@=$ dlxnf ;d"xx? / ;xsf/Lx?af6 x'g] art tyf nufgLsf] k|efjsfl/tf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] dfWodaf6 u7g ePsf ;d"x, ;ldlt / ;xsf/L ;+:yfdf art ;+sng
ug]{ / ;b:ox?nfO{ nufgL ug]{ u/]sf] b]lvG5 . ;fy} pQm art /sd ;d"xsf ;b:ox?nfO{ ljleGg
sfo{x? tyf pBd ;+rfng ug{ C0fsf] ?kdf nufgL ug]{ u/]sf 5g\ . lgoldt art ug]{ afgLsf]
ljsf; eP kZrft a}ssf] dfq e/ gk/L cfk\mg} artaf6 b}lgs Jojxf/ rnfpgsf ;fy} Joj;fo
;d]t ;+rfng ug{ cfjZos kF"hLsf] kl/rfng ug{ ;lsPsf] 5 .

lgoldt arts} kl/0ffd :j?k dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 &% lhNnfx?df ul7t dlxnf ;d"x,
;ldlt / ;+:yftxdf u/L cf=j= @)&).&! ;Dd hDdf ?= @ cj{ ^! s/f]8 @^ nfv art ;+slng
/x]sf] 5 . ;+slnt art dWo] ? !( s/f]8 *) nfv ;d"xdf, ?= #! s/f]8 ^ nfv ;ldltdf / ?= @
cj{ !) s/f]8 $) nfv ;+:yfdf /x]sf] 5 . cg'kftsf ?kdf ;d"xdf &=%* k|ltzt, ;ldltdf
!!=*( k|ltzt / ;+:yfdf *)=%# k|ltzt /sd art ul/Psf] 5 . o;af6 ;a}eGbf a9L art
;+:yfdf ;+slnt /x]sf] 5 . o;/L art /x]sf] /sd dWo] ?= @ cj{ %! s/f]8 %( nfv nufgLdf

57
kl/rfng e}/x]sf] b]lvG5 . h;af6 dlxnfx?sf] nufgL artsf] (^ k|ltzt /x]sf] 5 . pQm
nufgLaf6 dlxnfx?sf] hLjgofkgsf ;d:ofx? ;dfwfg x'g'sf ;fy} Joj;fo ;+rfng u/L cfly{s
lqmofsnfkx? u/L cfo–cfh{g ug]{ u/]sf] x'Fbf art tyf nufgLsf] k|efj kl//x]sf] 5 .

cWoog ul/Psf * lhNnfsf] lhNnfut ?kdf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfsf] art ;+sng tyf nufgLsf]
ljj/0f tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+= !$M dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfsf] cf=j= )&!.)&@ ;Ddsf] art / nufgL
;+slnt /sd -? 000df_ hDdf art jf+sL
nufgL
lhNnf -?=000 -
;d"x ;ldlt ;+:yf -?=000 df_
df_ ?=000d_f
;+v'jf;ef 205 2240 4454 6899 6899 0
df]/é 32835 7064 19625 59525 59080 444
/f}tx^ 0 8595 16859 25455 25383 71
DofUbL 240 3454 20994 24689 24689 0
?kGb]xL 0 10112 104164 114276 114276 0
bfé 77696 0 0 77696 77696 0
sflnsf^ 3439 22 519 3981 3974 7=8
c%fd 1071 290 4454 5816 4543 1272
hDdf 115486 31777 171069 318337 316540 1865
>f]tM dlxnf ljsf; sfo{qmd, aflif{s k|ltj]bg, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ lhNnfut ?kdf x]bf{, c5fd, sflnsf]6 / df]/Ë lhNnfdf ;+slnt
art dWo] nufgLsf] dfqf sd ePsf] b]lvG5 eg] cGo lhNnfx?df artsf] /sd ;a} nufgL ePsf]
b]lvG5 . cGo lhNnfsf] t'ngfdf c5fd lhNnfdf art /x]sf] /sd dWo] @!=* k|ltzt /sd af+sL
/x]sf] b]lvG5 .

#=@=% n3' pBd ljsf;sf] k|efjsfl/tf

dlxnf ;d"xsf ;b:ox?nfO{ pBd tyf Joj;fotkm{ cu|;/ u/fO{ lhljsf]kfh{g tyf cfly{s ?kn]
;Ifd agfpg l;k ljsf; tflndsf ;fy} Joj;fo ;+rfngsf] nflu C)f tyf cGo ;xof]u ug]{
u/]sf] % . cf=j= 2070.71 ;Dd Joj;fod"ns zLk ljsf; tflndf 122,055 hgfnfO{
lbOPsf] % eg] Joj;fo k|a${gstf{ tflnd 1877 hgfnfO{ k|bfg ul/Psf] % . n#' pBdsf]
nflu Joj;flos ;d"xx? u&g ul/Psf] / pQm ;d"xnfO{ ;xsf/L ;+:yf dfkm{t nufgL u/L
Joj;fo ;+rfng ul/Psf] kfOG% . vf;u/L t/sf/L v]tL, afv|fkfng, a+u'/ kfng, s'v'/f kfng

58
tyf crf/ agfpg], x:tsnfsf ;fdfg agfpg] cflb Joj;fo ;+rfng u/]sf] b]lvG% . ;d"xut
%nkmnaf^ pQm Joj;flos ;d"xdf Joj:yfkg / ahf/sf] ;d:of b]lvPsf] % .

:ynut cWoog ul/Psf lhNnfdf ;+rfng ePsf pBd Joj;fo ;DaGwL ljj/)f tn tflnsfdf
pNn]v ul/Psf] % .

tflnsf g+=15M pBd Joj;fo ;+rfng ;DaGwL ljj/)f


sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q sfo{qmdn] g;d]l^Psf] If]q
lhNnf 3/w'/L Jofj;foL 3/w'/L Jofj;foL
k|ltzt k|ltzt
;+Vof ;+Vof ;+Vof ;+Vof
;+v'jf;ef 54 2 3=7 14 0 0
df]/Ë 335 64 19=1 84 10 11=9
/f}tx6 167 12 7=2 42 2 4=8
DofUbL 43 13 30=2 11 3 27=3
?kGb]xL 257 26 10=1 64 11 17=2
bfË 183 29 15=8 46 6 13=0
sflnsf]6 37 9 24=3 8 1 12=5
c5fd 76 14 18=4 19 2 10=5
hDdf 1152 169 14=7 288 35 12=2
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly tflnsfdf pNn]v eP cg';f/ sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf pBd Joj;fodf dlxnfx? !$=&
;+nUg /x]sf 5g\ eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf !@=@ k|ltzt dlxnf dfq pBd Joj;fodf
;+nUg ePsf] b]lvG5 . sflnsf]6, c5fd, ;+v'jf;ef, /f}tx6 / DofbL lhNnfdf Joj;foLx?sf] k|ltzt
;+Vof @$=#, !*=$, #=&, &=@ / #)=@ k|ltzt dfq b]lvG5 . df]/Ë, ?kGb]xL / bfË lhNnfdf
Joj;foLx?sf] ;+Vof a9L b]lvg cfPaf6 b'u{d / lk5l8Psf lhNnfdf pBfd Joj;fo ;+rfng ug{
dlxnfx? cu|;/ gePsf] / sfo{qmaf6 pQm If]qdf k|efjsf/L ;xof]u k'Ug g;s]sf] b]lvG5 .

pBd ;DaGwL zLk ljsf; tflnd Hofb} cfjZos / pkof]uL ePsf]n] pQm tflnd lng]x?sf]
;+VofTds l:ylt tn rf6{df pNn]v ul/Psf] 5 . ;f] rf6{df b]vfOPsf] cf+s8f cg';f/ sfo{qmdn]
;d]l6Psf If]qsf dlxnfx? dWo] s/Lj #! k|ltztn] tflnd lnPsf] hgfOPsf] 5 eg] sfo{qmdn]
g;d]l6Psf If]qsf dlxnfx? dWo] s/Lj * k|ltztn] dfq tflnd lnPsf] b]lvG5 . o;/L sfo{qmdn]
;d]l6Psf If]qdf tflnd k|fKt dlxnfx?n] pBd Joj;fo ;+rfng ubf{ k|efjsf/L b]lvPsf] 5 eg]
ahf/ k|j4{g, k|lt:kwf{ tyf u'0f:t/ / k|fljlws ;xof]usf] If]qdf ;d]t sfo{qmdaf6 ;xof]u x'g' kg]{
b]lvG5 .

59
dfly pNn]lvt rf6{df b]vfOP cg';f/ zLkd"ns / Joj;flos tflndsf] pko'Qm kf7\ofqmdx?df
cfwfl/t x'g'kg]{df ;f] kf7\ofqmd cg';f/sf tflndx? ;+rfng ePsf] b]lv+b}g . o;sf nflu Joj;fo
;DaGwL tflnd MEDEP ;Fu ;dGjo u/L kf7\ofqmdnfO{ k5\ofpg' kg]{ b]lvG5 eg] zLkd"nsdf
CTEVT sf] kf7\ofqmd cjnDjg ug'{ kb{5 .

#=@=^ lszf]/Lx?sf] ljsf; / r]tgfd'ns sfo{qmdsf] k|efjsfl/tf

ljBfno lad'v lszf]/Lx?nfO{ ;Ifd agfO{ cfTdflge{/ u/fpg sfo{qmdn] lszf]/Lx?sf] ax'cfoflds
ljsf; ;DaGwL ljleGg lqmofsnfkx? ;+rfng ePsf 5g\ . lszf]/Lx?nfO{ zLk ljsf;, k|hgg
:jf:Yo tflndsf ;fy} Joj;fo k|a4{g ug]{ tkm{ kl/nlIft ul/Psf] 5 . lszf]/Lx?sf] ;d"x u7g ug{
sfo{qmdaf6 ;xhLs/0f u/L :yfgLo ;ldltx?sf] ;+nUgtfdf ljBfno lad"v lszf]/L ;d"xdf #)
b]lv $) hgf ;Dd /flv ;d"x u7g ul/Psf] 5 . ;d'bfo :/t/df oL ;d"xx? u7g ePkl5 j8fdf
lszf]/L ljsf; pk;ldlt / ufFp ljsf; ;ldltdf lszf]/L hfu/0f a[t (Adolescent Girl Circle) u7g
ug]{ u/]sf] kfO{G5 . lszf]/Lx?sf] ax'cfoflds ljsf; ug{ pgLx?nfO{ ;ul7t ub}{ cfjZos kg]{ zLk
ljsf; tflnd, pBd Joj;fo tflnd tyf C0f pknJw u/fO{ cfo cfh{g ug{ sfo{qmdaf6 s]lx
dfqfdf kxn sbdL ePtfklg pNn]Vo ?kdf ;xof]u ePsf] b]lvb}g . u7g ePsf lszf]/L
;d"xx?nfO{ cfo cfh{g tkm{ cu|;/ u/fpg / cfTdf lge{/ x'g] Joj;fo s]xL :yfgx?df z'? ul/Ptf
klg a[xt ?kdf ;+rfng x'g ;s]sf] blvb}g .

60
dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 lszf]/L ljsf;df k'u]sf] ;Gt[li6sf] :t/ ;DaGwL ;e]{If0faf6 k|fKt cf+s8f
tn rf6{df lbOPsf] 5 .

dfly rf6{df pNn]v ul/P cg';f/ lszf]/L ljsf; sfo{qmdsf] ;Gt'li6sf] :t/ x]bf{ clt ;Gtf]ifhgs
!#=$ k|ltzt, @)=% k|ltzt ;Gtf]ifhgs, #@=% k|ltzt l7sl7s} / !*=( k|ltzt sd ;Gt'i6sf
;fy} !$=* k|ltzt ;Gtf]ifhgs gePsf] cj:yf b]lvG5 . lszf]/Lx?;+u ul/Psf] ;d"x 5nkmnsf
qmddf sfo{qmdaf6 zLk ljsf; ;DaGwL tflnd k|fKt u/L crf/ agfpg], w'k agfpg], a]tafF;sf
;fdfg agfpg], ;fgf ls/fgf tyf lrof k;n
;+rfng ug]{ h:tf cfo–cfh{gsf sfo{ ;+rfng
u/]sf] b]lvG5 . tyflk, ck]Iffs[t ?kdf
Joj;fo ;+rfng ug{ cem} zLk ljsf; tflnd
cfjZos ePsf] / /f]huf/Ld"ns Joj;fotkm{
sfo{qmdn] ;xof]u ug'{ kg]{ wf/0ff JoQm u/]sf]
5g\ .

dlxnf ljsf; sfo{qmdåf/f ;+rflng ljBfno


lad"v lszf]/L ljsf;sf nflu lszf]/L ;d"x
u7g, kl/rfng / cfo cfh{g lqmofsnkfx?af6 ljkGg tyf :yfgLo :t/df lk5l8Psf
lszf]/Lx?nfO{ ;d]6g ;s]sf] x'Fbf lszf]/L ljsf;df of]ubfg k'u]sf] b]lvG5 . ;fy} ljleGg tflnd,
cGt/lqmof tyf ;d"xLs/0faf6 pgLsf] r]tgfdf ;d]t clea[l4 e} ;Ifd lszf]/L agL cfˆgf] cfTdf
lg0f{o ug{ ;Sg] ePsf]n] sfo{qmdsf] k|efj /x]sf] 5 .

#=@=& dlxnf ljsf; sfo{qmdn] k|a4{g u/]sf n3' pBd / ;f]af6 pTkflbt a:t'x?sf] ahf/ k|j4{g af/]
dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 n3' pBdx? ;+rfng ug{ zLk ljsf; tflnd ;+rfng x'g] u/]sf 5g\ .
;d"xsf dlxnfx? dWo] s]xLn] ;+:yfaf6 C0f lnO{ s'v'/f kfng, a+u'/ kfng, t/sf/L v]tL, df}/L

61
kfng, ;fgf ls/fgf k;n, lrof k;n cflb ;+rfng u/]sf] kfO{G5 . ;a} ;b:ox?nfO{ ;d]6\g] u/L
a[xt/ ?kdf n3' pBd ;+rfng x'g ;s]sf] kfOb}g . s]xL dlxnfx?n] :yfgLo zLkdf cfwfl/t
3/of;L ;fdfgx? agfpg], crf/ agfpg], af; tyf rf]ofsf ;fdfgx? agfpg] u/]sf] kfO{G5 .
pTkflbt a:t'x?sf] ahf/sf] :yfgLo ?kdf dfq l;ldt /x]sf] / d"Vo ahf/ s]Gb|x?df pTkflbt
;fdfg n}hfg / ahf/ Joj:yfkg ug{ a9L vr{ nfUg] / ahf/ ;DaGwL hfgsf/L sd ePsf sf/0fn]
ubf{ ;fdfgn] plrt d"No kfpg g;s]sf] eGg] s'/f pBd ;d"xx?sf] 5nkmndf JoQm u/]sf 5g\ .
dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] lhNnf :t/df /x]sf hgzlQmx? Joj;flos sfdsf] nflu bIftf gePaf6
Joj;flos ;d"xsf] ck]Ifs[t ?kdf ;+rfng ug{ ;xof]u gkfPsf] b]lvG5 . v'nfahf/ / cfk;L
k|lt:kwf{n] ubf{ ;+rflng Joj;foaf6 pTkflbg j:t'n] ahf/ lng ;s]sf] b]lvb}g . ahf/ k|j4{g ug{
;fgf / :yfgLo :t/df ;+rflnt pBd Joj;fox? ;Ifd x'g g;s]sf] x'Fbf ahf/Ls/0fsf] ;d:of
68\sf/f] ?kdf b]lvg cfPsf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmddf ahf/ ;DaGwL ;"rgf k|jfx tyf kx'Frsf
nflu sfo{qmd ;+rfng ul/Psf] b]lvb}g .

#=@=* sfo{qmdn] lgwf{l/t u/]sf nIo tyf pb]Zox? / k|fKt pknAwL

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"Vo pb]Zo g} dlxnfx?sf] ;zlQms/0f u/L ;dIf, ;jn / k|lt:kwL{
agfpg] / ljkGg dlxnfsf] hLjgofkgdf ;'wf/ u/L d"nk|jfxLs/0f tyf ljsf;df ;dfj]zLs/0f ug'{
/x]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf lglZrt nIo / pb]Zox? xfl;n ug{ ljleGg !)) eGbf a9L
lqmofsnfkx? ;+rflnt e}/x]sf 5g\ . tL sfo{qmdx? s]lGb|o:t/, lhNnf:t/ / ;d'bfo :t/df
;+rfng u/L lgwf{l/t nIo tyf pb]Zox? xfl;n ug{ dlxnf ljsf; sfo{qmd ljut #) aif{ b]lv
lg/Gt/ ?kdf sfof{Gjog ul/Psf] 5 . ;d"xLs/0f tkm{ nlIft ;d"x dWo] !& k|ltzt dlxnfnfO{
;d]6g ;lsPsf] 5 eg] ;zlQms/0f ug]{ sfo{ lg/Gt/ ?kdf rln /xg] k|lqmof ePsf]n] ljleGg
tflnd, Ifdtf clea[l4, hgr]tgf, ;+:yfut ljsf; tyf :yfgLo :t/df ;xeflutfdf a[l4 ePsf]
b]lvG5 .

n}lËs lx+;fdf k/]sfx¿sf nflu tTsfn p4f/, cf}iflw pkrf/, sfg"gL ;xfotf tyf k'g:yf{kgfsf
sfo{x¿ ;d]t dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rfng x'g] u/]sf 5g\ . Psn dlxnf ;'/Iff sf]if
-;~rfng_ lgodfjnL, @)&) sfof{Gjogdf cfPsf] 5 . lghfdtL ;]jf -@)=* k|ltzt k'u]sf]_, g]kfn
k|x/L, g]kfn ;z:q k|x/L, g]kfnL ;]gf nufotsf /fHosf ljleGg c+ux¿df dlxnf ;xeflutf a9\b}
uPsf] 5 . n}lËs pQ/bfoL ah]6tk{m d'n'ssf] s"n ah]6sf] @!=&% k|ltztsf] cg'kft / :yfgLo
lgsfodf hfg] cg'bfgsf] sDtLdf !) k|ltzt /sd dlxnf ;zQmLs/0ftk{m 5'6\ofpg'kg]{ Joj:yf
ePsf] 5 . lakGg u|fdL0f dlxnfsf nflu j}slNks cj;/ ;[hgf ug]{ u/L ;~rflnt dlxnf ljsf;
sfo{qmd cfly{s jif{ @)^(÷&) sf] cGt;Dddf b]zsf krxQ/} lhNnfsf #,^#^ ufpF ljsf;
;ldltdf lj:tf/ eO;s]sf] 5 . 3/]n' lx+;f / of}ghGo b'Jo{jxf/af6 k|efljt dlxnfsf nflu !%
lhNnfdf ;]jf s]Gb| ;~rfngdf cfPsf 5g\ . g]kfnn] ;x;|flAb ljsf; nIo k|fKtLsf nflu u/]sf
k|of;af6 dft[d[To' b/df ;'wf/ cfO{ k|lt Ps nfvdf !&) df em/]sf] 5 . dlxnfx¿sf] s'n ;fIf/tf

62
b/ %& k|ltzt eGbf a9L k'u]sf] 5 -Social Statistics 2072, Ministry of Women Children and Social
Welfare_.

pNn]lvt pknAwLx? ePtf klg dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 nlIft %@ nfv dlxnfx?
dWo] ;d"xdf ;xeflutf s/Lj ( nfv ;d]6g ;lsPsf]n] cem} tL ljkGg dlxnfx?
;Dd sfo{qmdsf] kx'Fr k'u]sf] b]lvb}g .
#=@=( dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] k|efjsf/L ;+rfngdf of]ubfg jf Jojwfg

dlxnf lasf; sfo{qmdsf] k|efjsf/L ;+rfngdf dlxnf tyf afnaflnsf ljefu s]lGb|o:t/df /
lhNnf l:yt dlxnf tyf afnaflnsf sfo{fno sfof{Gjo txdf ;lqmo /x]sf b]lvG5g\ . ;fy} laleGg
cGt/f{li6«o lgsfo, u}/ ;/sf/L ;+:yfx?af6 klg dlxnf ljsf; ;DaGwL ljljw sfo{qmd ;+rfng
ul/Psf 5g\ . sfo{qmdnfO{ lg/Gt/ ?kdf ;+rfng u/L nlIft dlxnf klxrfg u/L a:tL:t/df
sfo{qmd ;+rfng ul/g' ;sf/fTds kIf /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfngsf nflu s]lGb|o
:t/ / lhNnf l:yt sd{rf/Lx?af6 ul/Psf] cf–cfˆgf] lhDdj]/L tyf e"ldsf / of]ubfg /x]sf] 5 .
sfo{qmdnfO{ :ynut ?kdf klg ;'k/efOh/, ;fdflhs kl/rflnsfx?sf] of]ubfgnfO{ sb/ ug{
cfjZos 5 .

dlxnf ;DaGwL sfo{qmdn] ;a} If]qnfO{ k|efljt ug]{ / ;a}sf] k|of;af6 dfq k|efjsf/L ?kdf
;+rfng ug{ ;lsg] ePsf]n] s]lGb|o:t/ b]lv lhNnf:t/ tyf :yfgLo :t/df ;a} kIfsf] ;dGjofTds
e"ldsf / ;xof]u x'g' kb{5 . oBkL, dlxnf ljsf; sfo{qmdsf Core Activities h:t} nlIft
dlxnfsf] klxrfg / ;d"lxs/0f, JolTj ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f, ;+:yfut ljsf; / ;xeflutf,
Joj;flos ;d"x ljsf;, n}lËs lx+;f lgjf/0f cflbnfO{ dfq sfof{Gjodf k|fyldstf lbOPsf] x'Fbf
cGo sfo{qmdx? k|efjsf/L x'g g;s]sf] b]lvG5 . sfo{qmdsf] ;+rfngdf ;fna;fnL ?kdf cfGtl/s
>f]taf6 dffq ul/Psf] x'Fbf cfjZos >f]t ;fwgsf] sdL e}/x]sf] 5 eg] sfo{qmdnfO{ s'g} lglZrt
cjlw tf]sL nIo tyf ;"rsx? agfO{ sfof{Gjo ug{ g;lsPsf] cj:yf 5 . dlxnf tyf
afnaflnssf sfof{non] lhNnfdf afnaflnsf ;DaGwL, ckfË kl/ro–kq lbg], dlxnf lx+;f nufot
ljljw sfo{df ;DalGwt lgsfo;+u sfo{ut ;dGjo u/L ;+rfng ubf{ ;DalGwt sfof{nox?af6
k|fofKt ;xof]u x'g g;s]sf] b]lvG5 .

sltko dlxnf lx+;f ;DaGwL lqmofsnfk k'g{:yfkgfsf] sfo{qmdx? cgfjZos bnut /fhg}lts
:jfy{n] ubf{ sfof{nox?n] sfo{ ;+rfngdf c;xh l:ylt ;d]t cfpg] u/]sf s'/f
;/f]sf/jfnfx?;+usf] 5nkmnaf6 hfgsf/L x'g cfPsf] 5 . :yfgLo lgsfox? klg !^ jif{ b]lv
lgjf{rg gePsf / /fhg}lts bnsf k|ltlglwsf] cgfjZos ;+nUgtfn] ubf{ :yfgLo:t/df sfo{qmd
;+rfngdf k|efjsfl/tf x'g g;s]sf] kfO{G5 .

63
dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;+rfngdf dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfx?sf] ;+:yfut ljsf; tyf
:yfgLo ;xeflutfdf u|fld0f ljkGg dlxnfsf] of]ubfg /x]sf] 5 . ;fy} sfo{qmdnfO{ Joj:yfkg,
cg'udg, ;xhLs/0fdf s]Gb| tyf lhNnf l:yt sd{rf/Lx?sf] of]ubfg pNn]Vo ?kdf ePsf] b]lvG5 .
;fy} ljleGg cGt/ If]qut ljefu, sfof{nox?af6 sfo{qmd ;+rfngdf of]ubfg k'u]sf] 5 .

sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L ?kdf ;+rfng ug{ a}1fglgs tyf cfw'lgs Joj:yfkg k|0ffnLdf sdL,
;"rgf k|0ffnLdf sdL, lhNnf:t/sf sd{rf/Lx?sf] a[lQ ljsf;df sdL tyf nlIft ;d'bfosf
dfux?nfO{ k"0f{ ?kdf ;Daf]wg x'g g;Sg'sf ;fy} ;/f]sf/jfnfx? aLr ;dGjosf] cefj d"Vo ?kdf
Jojwfgsf ?kdf /x]sf] 5g\ .

#=# sfo{qmdsf] sfo{bIftf


#=#=! ;d"x u7g, zLk ljsf; tflnd, art tyf nufgL cflbsf] k|lt dlxnf OsfO{ nfut lx;fj

dlxnf ljsf; sfo{qmd cGtu{t ljleGg lqmofsnfkx? ;fna;fnL ?kdf ;+rfng x'g] u/]sf] b]lvG5 .
oL sfo{qmdx?sf] k|lt OsfO{ lx;fj ug{{ cf=j= @)#(.$) b]lv xfn;Ddsf] tYof+sdf Ps?ktf
g/x]sf] / vr{x?sf] ljj/0f klg Ps?ktf gePsf]n] ubf{ ;d"x u7g, zLk ljsf; tflnd, art tyf
nufgL cflbsf] dlxnf k|lt OsfO{ lx;fj cf=j= @)&).&! sf] ah]6sf cfwf/df nfut OsfO{ vr{
tn pNn]v ul/Psf] 5 .

Tflnsf g+= !^M dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] vr{ / k|lt OsfO{ vr{
qm=;+= sfo{qmd 2070.71 k|lt
OsfO{
ah]^ ? vr{ ? OsfO{ s}lkmot
1 k"+hLut vr{sf sfo{qmdx? ;+Vof
000df 000df vr{ ?
sfof{no ejg 58300 29150
sfof{no kl/;/ lgdf{)f 1700 1393
d]lzg/L cf}hf/ 750 750
kmlg{r/ tyf lkmS;r{/ 3023 2973
;jf/L ;fwg 3700 3629
2 rfn'k"+hL tkm{
nlIft dlxnf klxrfg / 14843 14451 11937 1211
;d"xLs/)f
JolQmTj ljsf;sf k|f/lDes 78121 75826 79747 950.8
k|lzIf)f
;+:yfut ljsf; / 59512 56512 5249 10766 ;+:yfdf ljpm k"+hL /
;xeflutf dlxnf ;+:yfsf] ejg
lgdf{)f cg'bfg ;d]t
u/Lj lj?$ dlxnf cleofg 60232 58144 15079 3856 Joj:yfkg vr{ /
ax'pkof]uL cg'bfg

64
zLk tyf Jofj;flostf 60499 57799 1429 40447 ;+:yfnfO{ ax'pkof]uL
ljsf; tflnd cg'bfg
n+lus lx+;f lgjf/)f 20290 17880 135 132 lhNnf sfo{ ;ldltnfO{
cg'bfg, cf>o ;]jf
s]Gb| ;+rfng
laBfno ljd'v lszf]/L 38713 37454 12808 2924
ax'cfoflds ljsf;
d'Qm sdn/L ;zlQms/)f 3000 2012 337 5970 Joj;fo :yfkg vr{
;d]t
afn clwsf/ ;Da${g 8610 7280 238 30588
d"n k|jfxLs/)f ;Dks{ 13385 12742 1015 12554 :ynut cjnf]sg
lgsfo ;]jf
;fdflhs kl/rfng 66622 62839 9650 6512 ;fdflhs kl/rfnssf]
k|f]T;fxg eQf / bz}
vr{
dlxnf hfu[lt sfo{qmd
;"rgf lzIff / ;+rf/ 14774 14214 3187 4460
hDdf 515956 460507
vr{sf] pkof]u k|ltzt 89=2

>f]tM aflif{s k|ult k|ltj]bg, dlxnf ljsf; ljefu, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';;f/ nlIft dlxnfsf] klxrfg / ;d"sLs/0fsf] k|lt OsfO{ nfut vr{ ?=
!@!! b]lvG5 eg] JolQmTj ljsf;sf nflu k|f/lDes k|lzIf0f k|lt dlxnf vr{ ?= (%). /x]sf] 5 .
;+:yfut ljsf; / ;xeflutfsf] nflu nfut vr{ k|ltOsfO{ ?= !),&^^., u/Lj lj?4 dlxnf
cleofgsf nflu ?= #*%^.)) / n}lËs lx+;f lgjf/0fsf nflu ?= !#@.)) k|lt OsfO{ vr{ ePsf]
b]lvG5 .

zLk tyf Jofj;flos ljsf; tflndsf] nflu k|lt OsfO{ $),$$&.)) vr{ ePsf] b]lvG5 . o;/L
l;k ljsf;sf nflu vr{ lgs} ePsf] 5 eg] pBd tyf Joj;fo ;+rfng ug]{ dlxnfsf] ;+Vof sd
ePsf] kfO{G5 . afn clwsf/ ;Da4{gsf] nflu k|lt OsfO{ vr{ ?= #)%**.)) /x]sf] ePtfklg o;sf]
pknAwL Go"g /x]sf] 5 .

#=#=@ laleGg sfo{x?sf nflu 5\'6\ofOPsf] ah]6sf] sfo{bIftfsf] n]vfhf]vf

dlxnf ljsf; sfo{qmd cGt/ut ljleGg lqmofsnkfx? ;+rfng ug{sf nflu ah]6 ljlgof]hg u/L
alfif{s sfo{ ul/Psf] 5 . s]lGb|o :t/sf] ah]6 tyf lhNnfsf] sfo{qmd ;+rfng ah]6 ljlgof]hg
ul/Psf] 5 . sfo{qmd ;+rfngsf] nflu 5\'6\ofOPsf] ah]6df k"FhLut vr{ / rfn' k"FhLtkm{ vr{
ul/Psf] 5 . rfn' vr{ tkm{ dlxnf ljsf; ;DaGwL ljljw lqmofsnfkx?sf nflu ah]6 ljlgof]hg
ul/Psf] / ;f]xL cg';f/ ah]6 vr{ ePsf] b]lvG5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdsf ljut jif{x?df
ul/Psf] ah]6 tyf vr{sf] ljj/0f tn lbOPsf] 5 .

65
Tflnsf g+= !& M laleGg sfo{qmdsf] ah]6 / vr{sf] l:ylt
qm=;+= sfo{qmd 2070.71
2067.68 2068.69 2069.7

1 k"+hLut vr{sf sfo{qmdx? ah]^ vr{ ah]^ vr{ ah]^ vr{

sfof{no ejg 22040 17617 35000 23077 43535 41390 58300 29150

sfof{no kl/;/ lgdf{)f 5000 4700 5000 3751 5625 5455 1700 1393

d]lzg/L cf}hf/ 475 475 2500 2500 5700 5480 750 750

kmlg{r/ tyf lkmS;r{/ 1666 1641 2000 1999 1825 1824 3023 2973

;jf/L ;fwg 1505 1748 2600 2502 2815 2792 3700 3629

hDdf

2 rfn'k"+hL tkm{
nlIft dlxnf klxrfg /
;d"xLs/)f 66754 65090 13230 13106 3551 3514 14843 14451
JolQmTj ljsf;sf
k|f/lDes k|lzIf)f 16198 15425 58065 56328 18957 18635 78121 75826
;+:yfut ljsf; /
;xeflutf 38518 37341 32478 31747 16087 15736 59512 56512
u/Lj lj?$ dlxnf
cleofg 22534 22250 13010 16845 60232 58144
zLk tyf Jofj;flostf
ljsf; tflnd 47024 45204 50681 48858 10077 9555 60499 57799

n+lus lx+;f lgjf/)f 20725 18973 22638 17072 75475 60869 20290 17880
laBfno ljd'v lszf]/L
ax'cfoflds ljsf; 20420 19732 32858 31067 18044 17380 38713 37454

d'Qm sdn/L ;zlQms/)f 3072 3062 3000 2012

afn clwsf/ ;Da${g 950 886 8143 7990 8610 7280


afbL ;d'bfosf
dlxnfsfnflu #/ ljsf;
of]hgf 16035 15332 1675 1675
d"n k|jfxLs/)f ;Dks{
lgsfo ;]jf 9271 8672 8543 7822 8215 7935 13385 12742

;fdflhs kl/rfng 63695 59136 59277 55011 66622 62839


dlxnf ;+:yfsf] ef}lts
;'ljwf ljsf; 15150 14245

dlxnf hfu[lt sfo{qmd 51574 44993

;"rgf lzIff / ;+rf/ 16856 16033 14250 13350 14774 14214


lszf]/L ljsf; tyf n+lus lx+;f lgjf/)f sfo{qmd
o'PgPkmlkPtkm{ 9882 5459

hDdf 317205 296943 389525 357116 304586 283761 515956 460507

vr{sf] pkof]u k|ltzt 93=6 91=6 93=1 89=2


>f]tM aflif{s k|ult k|ltj]bg, dlxnf ljsf; ljefu, @)&@

66
dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ ljut cf=j= x?df ljlgof]lht ah]6 tyf vr{sf]] pkof]usf] l:ylt
x]bf{ ah]6sf] () k|ltzt eGbf dfly vr{ ePsf] b]lvG5 . o;af6 sfo{qmd ;+rfng k|efjsf/L ?kdf
ePsf] / ah]6 pkof]usf] l:ylt ;Gtf]ifhgs /x]sf] 5 .

#=#=# sfo{qmdsf] ah]6 tyf >f]tx?sf] pkof]udf x'g] sfo{bIftfsf] cfwf/df -ljut # jif{ 5'6\ofOPsf] /
pkof]u u/]sf] ah]6sf] sfo{bIftfsf] n]vfhf]vf_

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ah]6 s]lGb|o:t/ / lhNnf:t/df ljlgof]hg x'g] u/]sf] 5 . ;+rfng
ah]6df tna, eQf, cg'bfg e|d0f / k"FhLut vr{ /x]sf 5g\ eg] sfo{qmd tkm{ ljleGg sfo{qmd,
lqmofsnfkx?, tflnd, uf]li7, cg'udg cflb /x]sf 5g\ . ljut tLg jif{ ;+rfng / sfo{qmd tkm{
lglgof]hg ePsf] /sd tn pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+=!*M dlxnf ljsf; sfo{qmdsf nflu ah]6 Joj:yf -? )))df _

cf=j= 2070.71 2071.72 2072.73


sfo{qmd ;+rfng sfo{qmd ;+rfng sfo{qmd ;+rfng
sfo{qmdx?
ah]^ ah]^ ah]^ ah]^ ah]^ ah]^
dlxnf ljsf; sfo{qmd 13058 33608 18250 26681 25380 32309
dlxnf ;zlQms/)f sfo{qmd 1730 50000 23103 35910 37929 18944
n}+lus ;dfgtf tyf dlxnf
;zlQms/)f sfo{qmd 0 0 0 0 203963 11565
n+lus lx+;f lgj/)f Plss[t ljsf;
sfo{qmd 9329 4810 139593 19763 454689 835236
dlxnf ljsf; sfo{qmd -dlxnf
hfu[lt sfo{qmd ;d]t_ 359115 458129 492515 525109 203963 11585
hDdf 383232 546547 673461 607463 925924 909639
hDdf aflif{s ah]^ 929779 1280924 1835563
;+rfng ah]^ k|ltzt 58=8 47=5 49=6
sfo{qmd ah]^ k|ltzt 41=2 52=5 50=4
>f]tM ;/sf/L cfo Joo cg'dfg, cy{ dGqfno, @)&),@)&!, @)&#

dfly pNn]v eP cg';f/ cf=j= @)&).&! df sfo{qmd tkm s"n ahf6sf] $!=@ k|ltzt / ;+ rfng
tkm{ %*=@ k|ltzt ah]6 lalgof]hg ePsf] 5 . To;}u/L cf=j= @)&!.)&@ df sfo{qmd tkm{ %@=%
k|ltzt / ;+rfngdf $&=% k|ltzt ljlgof]hg ePsf] 5 . cf=j= )&@.)&# df sfo{qmd tkm{ %)=$
k|ltzt / ;+rfng tkm{ $(=^ k|ltzt ePsf] b]lvG5 .
sfof{qmd / ;+rfng vr{sf] t'ngfTds lx;fjdf ;fdfGotof ;+rfng vr{ eGbf sfo{qmd vr{
a9L ePdf sfo{qmdsf] k|efj a9g hfg] tyf ah]6sf] sfo{bIftf xfl;n ug{ ;lsg] 5 . xfnsf]
s/Lj %) k|ltzt lx:;fdf /x]sf] ;+rfng vr{sf] cj:yfnfO{ ah]6sf] sfo{bIftf xfl;n ug{
g;s]sf] dfGg ;lsG5 .

67
#=$ sfo{qmdsf]] k|efj
#=$=! dlxnfsf] pTkfbgzLn ;DklQ a[l4 / hLljsf]kfh{gdf ;'wf/df k/]sf] k|efj

dlxnfx?sf] zLk tyf Ifdtf clea[l4 ug{ ljleGg tflndx? ;+rfng ePsf 5g\ . o:tf cfwf/e"t
tflnd, zLkd"ns tflnd, Jojf;flos tflnd cflb kb{5g\ . pQm tflndx?n] JolQmTj Pj+ zLk
ljsf; u/L hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ ug{ ;3fp k'uL /x]sf] l:ylt 5 dlxnf ;d"xsf ;b:ox?n] k|fKt
ug]{ u/]sf tflndsf] k|s[lt / ;d"xdf ;d]l6Psf ;b:ox?sf] ;xeflutf ;DaGwL :ynut ;e]{If0fdf
lgDg cg';f/ b]lvg cfPsf] 5 .

tflnsf g+=!(M dlxnf ljsf; sfo{qmaf6 ;+rflng tflnddf ;xeflutf


;xeflutf
tflndsf ljifox? k|ltzt
-;+Vof=1152_
;d"x ;b:ox?sf] cg'lzIf)f 934 81=1
cfwf/e't tflnd 956 83=0
g]t[Tj tyf ;+:yfut ljsf; 390 33=9
tflnd
Joj;fod"ns zLk ljsf; tflnd 324 28=1
sfg"gL ;r]tgf hfu/)f tflnd 222 19=3
;fdflhs ;dfj]zLs/)f tflnd 175 15=2
;f;' a'xf/L lar cGt{lqmof 211 18=3
tflnd
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly tflnsfdf pNn]v eP cg';f/ ;d"xsf dlxnf ;b:ox? dWo] cg'lzIf0f tflnd k|fKt ug]{ *!=!
k|ltzt /x]sf] b]lvG5g\ eg] cfwf/e"t tflnddf k|fKt ug]{ *#=) k|ltzt /x]sf 5g\ . g]t[Tj tyf
;+:yfut ljsf; tflnddf ##=( k|ltztn] dfq ;xefuL ePsf 5g\ . Jofj;flos zLk ljsf;
tflnd lng] @*=! k|ltzt /x]sf 5g\ eg] sfg"gL ;r]tgf hfu/0f tflnd lng]df !(=# k|ltzt /x]sf
5g\ .

ljleGg tflndaf6 dlxnfx?sf] pBdzLntf / Ifdtfdf clea[l4 ePsf] 5 . dlxnfx? ;d"xdf cfj4
e} art ug]{ u/]sf / artaf6 nufgL u/L pBd Joj;fo ;+rfng ug]{ u/]sf 5g\ . ;d"xsf]
;lqmotfdf ljleGg lqmofsnfkx? ;+rfng ug]{ x'Fbf hLljsf]kfh{g ug{ ;xof]u k'u]sf] b]lvG5 . 3/
kl/jf/df ePsf] l;ldt >f]t tyf ;fwg / dlxnfsf] art kl/rfngaf6 s[lif, kz'kfng, ;fgf pBd
cflbaf6 cfDbfgL ug]{ u/]sf] b]lvG5 .

68
dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 k|bfg ul/Psf ljleGg k|sf/sf JolQmTj ljsf; tyf zLk ljsf;
tflndsf] pko'Qmtf ;DaGwL ul/Psf] cWoogaf6 tL tflndx? dlxnfx?nfO{ pko'Qmsf] cj:yf
lhNnfut ?kdf tn tflnsfdf b]vfOPsf] 5 .

Tflns g+=@)M lhNnfut ?kdf tflndsf] pko'Qmtfsf] cj:yf

tflndsf] pko'Qmttf
lhNnf ;+Vof
;+Vof k|ltzt
;+v'jf;ef 54 39 72=2

df]/Ë 335 141 42=1


/f}tx^ 167 53 31=7
DofUbL 43 31 72=1
?kGb]xL 257 140 54=5
bfË 183 119 65=0
sflnsf]^ 76 19 24=3
c%fd 37 9 25=0
14.5
hDdf 1152 551 47=8
>f]t M :ynut ;e]{If0f @)&@

pNn]lvt tflnsf cg';f/ ;+v'jf;ef lhNnfsf dlxnfx?n] tflnd pko'Qm /x]sf] atfPsf 5g\ eg]
;a}eGbf sd sflnsf]6 / c5fd lhNnfdf /x]sf] 5 . o; lhNnfdf sfo{qmdaf6 k|bfg ul/Psf
tflndx?sf] pkof]u gePsf] x'Fbf tflnd k|fKt dlxnfx?nfO{ pko'Qm gePsf] x'g ;Sg] 5 .

#=$=@ dlxnfsf] ;fdflhs Ifdtf clea[l4df kf/]sf] k|efj

sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] ;fdflhs Ifdtf clea[l4 ug{df kf/]sf] k|efj af/] :ynut ;e]{If0f ul/Psf]
lyof] . ;e]{If0faf6 b]lvPsf glthf cg';f/ pgLx?sf] JolQmut ;Ifdtf / ;r]tgfdf a[l4 e} n}lËs
ljsf;df k|efj k/]sf] b]lvG5 . cWoogsf qmddf ul/Psf] ;e]{If0f cg';f/ cfˆgf] egfO{ /fVg ;Sg]
Ifdtf lhNnfut ?kdf tn tflnsfdf lbOPsf] 5 .

69
tflnsf g+=@!M sfo{qmdaf^ cfk\mgf] egfO{ /fVg] Ifdtf clea[l$
cfk\mgf] egfO{ /fVg] Ifdtf clea[l$
lhNnf ;+Vof
;+Vof k|ltzt
;+v'jf;ef 54 52 90=7
df]/Ë 335 213 63=6
/f}tx6 167 164 98=2
DofUbL 43 41 95=3
?kGb]xL 257 237 92=2
bfË 183 169 92=3
sflnsf]6 37 33 89=2
c5fd 76 75 98=7
hDdf 1152 984 85=4
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

;e]{If0fsf cfwf/df dlxnfx?n] cfˆgf] s'/f ;d"x, ;dfh tyf ljleGg lgsfox?df /fVg ;Sg]
Ifdtfdf clea[l4 ePsf] kfO{G5 . dfly ;e]{If0f ul/Psf lhNnfsf] cf+s8f cg';f/ k|foh;f] ()
k|ltzt dlxnfx? cfˆgf] s'/f lgle{s ?kdf /fVg ;Sg] b]lvG5 . sfo{qmdsf] ;d"x u7g, ;d"x
kl/rfng, ;+:yfut ljsf;sf dfWodaf6 Ifdtf clea[l4 ePsf] / ljleGg ljleGg r]tgfd"ns
sfo{qmd, ;"rgf k|jfx, lzIffsf] ljsf; cflbaf6 ;d]t ;sf/fTds k|efj k/]af6 dlxnfx? ;fdflhs
?kdf klxnf eGbf Ifdtfjfg x'g ;s]sf] kfO{G5 . ;fy} dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rflnt
lqmofsnfkx? jfx]s cGo ;fdflhs ;r]tgf / /fhg}lts r]tgfn] ubf{ klg pgLx?sf] Ifdtf a[l4
ePsf] eGg] s'/f ;d"xut 5nkmndf JoQm ul/Psf] 5 .

#=$=@=! lg0f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g


dlxnfx?n] #/of;L tyf kfl/jfl/s ljifox?df lg)f{o ug]{ Ifdtfsf af/]df :ynut ;e]{If)fsf]
cf+s*f tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] % .

tflnsf g+=22M dlxnfsf] lg)f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g


sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q
l;=g+= lg)f{o ug]{ If]qx? p-Value
klxnf k|ltzt clxn] k|ltzt
1 kfl/jfl/s ljifox?df :jo+ lg0f{o 693 60=2 902 78=3 <0=001
ug]{
2 5/ l5d]s, ;d"x / ;d'bfosf] 444 38=5 685 59=5 <0=001
lg0f{o ug]{
3 :yfgLo ;+3 ;+:yfdf lg0f{o ug]{ 228 19=8 512 44=4 <0=001

70
4 k|hgg :jf:y af/]df 335 29=1 669 58=1 <0=001

5 ahf/df vl/b tyf ljlqm ug{df 465 40=4 732 63=5 <0=001

6 ;DkQL a]rlavg ug{df 160 13=9 404 35=1 <0=001

7 /fhlglts ;xeflutf af/] lg0f{o 70 6=1 309 26=8 <0=001


ug{
8 ;fdflhs /Llt l/jfhdf 221 19=2 568 49=3 <0=001
9 b}lgs 3/fo;L sfddf 689 59=8 835 72=5 <0=001
10 kz'kfng 665 57=7 747 64=8 <0=001
11 kfl/jfl/s :jf:y 480 41=7 785 68=1 <0=001
12 lzIffdf 359 31=2 731 63=5 <0=001
>f]tM :ynut ;e]{If0f , @)&@

dfly pNn]lvt tflnsfdf dlxnfsf] ljleGg ljifox?df lg0f{o ug]{ Ifdtf af/] klxn] / clxn]sf]
t'ngfTds cj:yf b]vfO{Psf] 5 . sfo{qmd nfu' x'g' eGbf cufl8 kfl/jfl/s ljifox?df :jo+ lg0f{o
lng] Ifdtfdf ^)=@Ü /x]sf]df sfo{qmd ;+rfng kZrft &*=#Ü /x]sf] 5 . ;f]xL ljifodf sfo{qmdn]
g;d]l6Psf If]qsf dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf eg] ^&=$Ü /x]sf] 5 eg] sfo{qmdn] ;d]l6Psf
dlxnfsf] lg0f{o Ifdtfdf &*=# k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng ePsf If]qsf
dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf a9L ePsf] x'Fbf sfo{qmdsf] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf k|efj k/]sf] b]lvG5 .

To;}u/L 3/kl/jf/sf] lzIffdf dlxnfsf] lg0f{o Ifdtf sfo{qmd ;+rfng x'g' eGbf klxnf #!=@Ü
/x]sf] lyof] eg] sfo{qmddf ;xeflu eP kZrft a[l4 e} ^#=%Ü x'g k'u]sf] 5 . o;af6 dlxnfx?n]
cfˆgf] 5f]/f5f]/Lsf] lzIff lbIffdf lg0f{o ug{ ;Sg] ;Ifdtf sfo{qmd kZrft pNn]Vo ?kdf ;'wf/
ePsf] b]lvG5 . ;a}eGbf sd /fhg}lts ;xeflutfdf lg0f{o ug]{ Ifdtf sfo{qmdn] ;d]6]sf] If]qdf
klxnf ^=!Ü /x]sf]df sfo{qmd ;+rfng kZrft @^=*Ü ePsf] 5 / ;f] sf] t'ngfTds ?kdf
sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf dlxnfx?sf] ;xeflutf !%=^Ü dfq /x]sf] b]lvG5 .
sfo{qmdn] ;d]l6Psf dlxnfx?sf] lg0f{o Ifdtf t'ngfTds ?kdf sfo{qmdn] g;d]l6Psf dlxnfx?
eGbf a9L /x]sf] :ynut ;e]{If0faf6 b]lvPsf] 5 . pNn]lvt dlxnfx?sf] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf
ePsf] a[l4sf] tYof+szf:qsf] ljZn]if0f cg';f/ p-Value pNn]Vo ?kdf km/s ePsf] b]lvb}g
kmn:j?k, dlxnf ljsf; sfo{qmd z'? x'g' eGbf klxn] / clxn] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf pNn]Vo
?kdf clea[l4 ePsf] :ki6 x'g hfG5 .

o;}u/L dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{gsf ;DaGwdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]q (Case)
/ sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]q (Control) ljrsf] t'ngfTds cWoog ul/Psf] lyof] . pQm cWoogaf6
cfPsf cf+sf8fx? tn tflnsfdf lbOPsf] 5 .

71
tflnsf g+=23M dlxnfsf] lg)f{o ug]{ Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g (Case VS Control)
sfo{qmdn] ;d]l^Psf] sfo{qmdn]
l;=g+= lg)f{o ug]{ If]qx? If]q g;d]l^Psf] If]q p-Value
clxn] k|ltzt ;+Vof k|ltzt
1 kfl/jfl/s ljifox?df :jo+ lg0f{o ug]{ 902 78=3 194 67=4 <0=001

2 5/ l5d]s, ;d"x / ;d'bfosf] lg0f{o ug]{ 685 59=5 160 55=6 <0=217

3 :yfgLo ;+3 ;+:yfdf lg0f{o ug]{ 512 44=4 99 34=4 <0=002

4 k|hgg :jf:y af/]df 669 58=1 143 49=7 <0=001

5 ahf/df vl/b tyf ljlqm ug{df 732 63=5 169 58=7 <0=133

6 ;DktL a]rlavg ug{df 404 35=1 72 25=0 <0=001

7 /fhlglts ;xeflutf af/] lg0f{o ug{ 309 26=8 45 15=6 <0=001

8 ;fdflhs /Llt l/jfhdf 568 49=3 97 33=7 <0=001

9 b}lgs 3/fo;L sfddf 835 72=5 187 64=9 <0=011

10 kz'kfng 747 64=8 171 59=4 <0=088

11 kfl/jfl/s :jf:Yo 785 68=1 144 50=0 <0=001

12 lzIffdf 731 63=5 111 38=5 <0=001


>f]tM :ynut ;e]{If0f , @)&@
dfly pNn]lvt tflnsfdf dlxnfx?sf] lg)f{o ug]{ Ifdtfdf 12 j^f ljifox?df ul/Psf] cWoog
cg';f/ sfo{qmdn] g;d]l^Psf If]qsf dlxnfx?sf] lg)f{o ug]{ Ifdtfsf] t'ngfdf sfo{qmdn]
;d]l^Psf If]qsf dlxnfx?sf] cj:yf /fd|f] /x]sf] b]lvG% . h;dWo] :jo+ lg)f{o ug]{ Ifdtfdf
cfPsf] kl/jt{g sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]qsf dlxnfdf 78=3 k|ltzt /x]sf] / sfo{qmdn]
g;d]l^Psf If]qsf dlxnfdf 67=4 k|ltzt /x]sf] b]lvG% . ;DklQsf] a]r lavg ug]{ ljifodf
lg)f{o ug]{ ;DaGwL sfo{qmdn] ;d]l^Psf If]qsf dlxnfdf 35=1 k|ltzt /x]sf] / sfo{qmdn]
g;d]l^Psf If]qsf dlxnfdf 25=0 k|ltzt /x]sf] % .

dlxnfsf] lg0f{o Ifdtfdf cfPsf] kl/jt{g ;DaGwL cWooaf6 sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qsf
dlxnfdf sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qsf dlxnf eGbf ;'wf/ ePsf] x'Fbf sfo{qmdaf6 k|efj
k/]sf] b]lvG5 . ;fy}] tYof+szf:qsf] ljZn]if0f cg';f/ p-Value x]bf{ klg oL b'j} kIfx? aLr
kl/jt{g ePsf] s'/f :ki6 ?kdf b]lvg cfPsf] 5 .

dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf ePsf] kl/jt{g af/] dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf]:t/ ;DaGwL ul/Psf]
cWoog cg';f/ sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]q / g;d]l6Psf] If]q aLrsf] t'ngfTds cj:yf tn
tflnsfdf lbOPsf] 5 .

72
tflnsf g+=@$M dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf af/] ;Gt'li6 (Case VS. Control)
l;=g+= ;Gt'li^sf] :t/ sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q sfo{qmdn] g;d]l^Psf] If]q
1 clt ;Gtf]ifhgs 184 16=0 35 12=2

2 ;Gtf]ifhgs 480 41=7 104 36=1

3 l7sl7s} 226 19=6 69 24=0

4 sd ;Gt'i6 111 9=6 43 14=9

5 ;Gtf]ifhgs gePsf] 151 13=1 37 12=8

hDdf 1152 100=0 288 100=0


>f]tM :ynut ;e]{If0f , @)&@

dflysf] tflnsf cg';f/ sfo{qmd ;d]6]sf] If]qsf !^=) k|ltzt dlxnfx? cfˆgf] lg0f{odf clt
;Gtf]ifhgs /x]sf 5g\ eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf !@=@ k|ltzt clt ;Gtf]ifhgs ?kdf
/x]]sf 5g\ . To;}u/L ;Gtf]ifhgs :t/df sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qsf dlxnf $!=& k|ltzt /
sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnf #^=! k|ltzt /x]sf 5g\ . o;/L :ynut cWoog cg';f/
sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]q (Case) sf dlxnfx?sf] lg0f{odf ;Gt'li6sf]:t/ sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]q
(Control) sf dlxnfx? eGbf a9L b]lvPsf] 5 .

#=$=@=@ ;fdflhs kl/jt{g


;fdflhs Pj+ ;f:s[lts ?kdf ;dfhdf rn]sf ljleGg k|yfx?df dlxnfx? k|ToIf ?kdf ;+nUg /xg]
x'Fbf o:tf k|yf dWo] ;fdflhs s'/LtL lj?4 hfu?stf jf/]sf] cWoogaf6 b]lvPsf] l:ylt tn
tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+=25M dlxnfx?sf] ;fdflhs kl/jt{gsf] cj:yf (Case VS. Control)


sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q - sfo{qmdn] g;d]l^Psf]
l;=g+= ;fdflhs If]qx? k|ltzt_ If]q -k|ltzt_
klxnf k|ltzt clxn] k|ltzt ;+Vof k|ltzt
1 %fpkl* k|yf 60 53=1 40 35=4 12 44=4

dlxgfjf*/L x'+bf #/
268 23=3 97 8=4 38 13=2
2 jflx/ a:g]
3 v]tLkftL ubf{ xnf] hf]Tg] 100 8=7 178 15=5 48 16=7

4 sfh lqmof ug]{ 127 11=0 387 33=6 78 27=1

5 dnfdL hfg] 164 14=2 515 44=7 95 33=0

;fdflhs Pj+ wfld{s


138 12=0 383 33=2 109 37=8
6 sfo{df afhf ahfpg]
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

73
pNn]lvt tflnsf cg';f/ 5fpk8L k|yf ;DaGwdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qdf klxnf %#=! k|ltzt
/x]sf]df xfn #%=$ k|ltztdf sfod e} ;'wf/ ePsf] b]lvG5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf
$$=$ k|ltzt sfod /x]]sf] 5 . 5fpkl8 k|yf ePsf lhNnf dWo]] c5fd tyf sflnsf]6 lhNnfdf
;e]{If0f ul/Psf] lyof] . To;}u/L dlxgfjf/L x'Fbf 3/ jflx/ a:g] ;+:sf/df kl/jt{g eO{ klxnf @#=#Ü
/x]sf]df clxn] *=$Ü dfq /x]sf] 5 . v]tLkftL ubf{ dlxnfn] xnf] hf]Tg] ;+:sf/ klxnf *=& k|ltzt
ePsf]df xfn !%=%Ü ePaf6 k'?if ;/x dlxnfn] klg xnf] hf]Tg] u/]sf] b]lvG5 . To;}u/L dlxnfn]
sfhlqmof ug]{ ;DaGwdf klxnf !!=) k|ltzt /x]sf]df xfn a[l4 e} ##=^ k|ltzt ePsf] x'Fbf
dlxnfx?sf] ;xeflutf a9\b} uPsf] b]lvG5 . dnfdL hfg] ;+:sf/df klxnf !$=@ k|ltzt dlxnfsf]
;xeflutf /x]sf]df xfn $$=& k|ltzt dlxnf ;xeflu x'g] u/]sf] kfO{G5 .
;fdflhs tyf ;+:s[lt k|yf tyf s'/Lltx?sf ;DaGwdf dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng
x'g' eGbf klxnf / sfo{qmd ;+rfng ePkl5 ;fdflhs kl/jt{g ePsf] kfO{G5 . dlxnfx?sf]
;r]tgf, lzIff, cfTd lg0f{osf] Ifdtfn] ubf{ ;fdflhs k|yf tyf s''/Lltdf kl/jt{g x'g
;s]sf] xf] .

3/of;L ;+:sf/hGo kIfx?df ePsf kl/jt{gx?sf] ;DaGwdf :ynut cWoogaf6 k|fKt ljj/0f tn
tflnsfdf k|:t't ul/Psf] 5 .

tflnsf g+=26M #/of;L ;+:sf/hGo kIfx?df ePsf kl/jt{gx?


sfo{qmdn]
sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q
l;=g+= g;d]l^Psf] If]q
;+:sf/x?
klxnf k|ltzt clxn] k|ltzt ;+Vof k|ltzt

3/ kl/jf/sf ;b:ox? vfglkg


245 21=3 200 17=4 77 26=7
1 ubf{ kl5 vfg]
2 3'D6f] /fVg] 145 12=6 100 8=7 35 12=2

3 a'vf{ /fVg] 58 5=0 50 4=3 18 6=3

4 5'jf5't ;DaGwdf 255 22=1 105 9=1 51 17=7

5 Afnljjfx 135 11=7 103 8=9 43 14=9

6 a}sNof ÷afn ljwjf 119 10=3 60 5=2 31 10=8

7 Psn dlxnf ljwjf ljjfx 186 16=1 387 33=6 98 34=0

>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qsf dlxnfx?df 3/kl/jf/sf ;b:ox? vfglkg ubf{ dlxnfn] kl5 vfg]
k|rng klxnf @!=# k|ltzt /x]sf]df xfn sd x'Fb} !&=$ k|ltzt /x]sf] 5 . sfo{qmdn] g;d]l6Psf
If]qdf cem} o;k|sf/sf] ;+:sf/ @^=& k|ltzt /x]sf] 5 . 3'D6f] /fVg] rngsf ;DaGwdf sfo{qmdn]
;d]l6Psf If]qdf /x]sf dlxnfx?n] klxnf !@=^Ü /fVg] u/]sf]df xfn *=&Ü df l;ldt x'g k'u]sf]

74
b]lvG5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnfx?df o:tf] k|rng !@=@ k|ltzt /x]sf] 5 .
5'jf5'tsf ;DaGwdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qsf dlxnfx?df klxnf @@=!Ü /x]sf] b]lvPsf]df 36]/
xfn (=!Ü dfq sfod /x]sf] 5 . tyflk sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf 5'jf5't k|yf !&=& k|ltzt
cem} /x]sf] kfO{G5 . afnljjfxsf ;DaGwdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf kxlnf !!=& k|ltzt /x]sf]df
clxn] klg cem} *=(Ü /x]sf] b]lvG5 . Psn dlxnf ljwjfn] ljjfx ug]{ ;+Vof klxnf !^=! k|ltzt
/x]sfdf pQm ;+Vof ;+Vof a[l4 e} ##=^ k|ltzt k'u]sf] 5 . To;}u/L sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf
klg Psn dlxnf ljwjf ljjfx ug]{ #$=) k|ltzt /x]sf] 5 .
k|:t't cWoogaf6 3/of;L ;+:sf/hGo kIfx?df dlxnf ljsf; sfo{qmd nfu' ePsf
If]q / sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]q aLr klxnfsf] cj:yfdf pNn]Vo ;'wf/ cfPsf]
b]lvG5 .

#=$=# sfo{qmdn] ;DalGwt lgod sfg"g kl/jt{g ug{ kf/]sf] k|efj

cWoog ul/Psf lhNNfx?df dlxnfx?n] ef]Ug' k/]sf] 3/]n' lx+;f ;DaGwL sfo{qmdn] ;d]l6Psf] (Case)
/ sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]q (Control) sf ljifodf tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

Tflnsf g+=@&M lhNnfut ?kdf #/]n' lx+;f ef]u]sf] cj:yf

sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q sfo{qmdn] g;d]l^Psf] If]q


lhNnf
hDdf ;+Vof ;+Vof k|ltzt hDdf ;+Vof ;+Vof k|ltzt

;+v'jf;ef 54 12 22=2 14 4 28=6


df]/Ë 335 29 8=7 84 11 13=1
/f}tx6 167 35 21=0 42 14 33=3
DofUbL 43 12 27=9 11 4 36=4
?kGb]xL 257 38 14=8 64 12 18=8
bfË 183 28 15=3 46 13 28=3
sflnsf]6 76 21 27=0 8 3 37=5
c5fd 37 10 27=6 19 7 36=8
hDdf 1152 185 16=0 288 68 23=6
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qx? dWo] c5fd, sflnsf]6, DoUbL, /f}tx6, /
;+v'jf;ef lhNnfdf 3/]n' lx+;f ef]Ug] dlxnfx?sf]] ;+Vof qmdzM @&=^Ü, @&=)Ü, @&=(Ü, @!=)Ü, /
@@=@Ü /x]sf] b]lvG5 . ;fy} cGo lhNnfx?df sd dfqfdf ePsf] b]lvG5 . sfo{qmdn] g;d]l6Psf
If]qdf dlxnf lx+;fsf] cj:yf x]bf{ c5fd, DofUbL, /f}tx6 / ;+v'jf;efdf a9L ePsf] b]lvG5 .

75
sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qsf dlxnf / g;d]l6Psf If]qsf aLr dlxnfx?df x'g] dlxnf lx+;fdf vf;}
km/s ePsf] b]lvb}g .

3/]n' lx+;f lj?4 sfg"gL pkrf/sf nflu ;DalGwt lgsfodf ph'/L ug]{ dlxnfx?sf] cj:yf
;DaGwdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qsf %) k|ltzt dlxnfx?n] ph'/L ug{ hfg] Ifdtf /fVb5g\ eg]
sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnfx? !( k|ltztn] dfq ph'/L ug]{ u/]sf] b]lvG5 . o; ;DaGwL
ljj/0f tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

dfly pNn]lvt cfs8f cg';f/ sfo{qmd ;+rflnt ePsf If]qsf dlxnfx? a9L ;Ifd tyf 3/]n'
lx+;fsf] la?4 ph'/L ug]{, cfjfh p7fpg] u/]sf] b]lvG5 .

#=$=$ 3/ kl/jf/sf] u/LjL Go"lgs/0f

cWoog ul/Psf lhNnfx?sf] cfo–cfh{g / vr{ ;DaGwL k|fKt cf+s8f cg';f/ dlxnf ljsf;
sfo{qmd ;+rfng ug'{ eGbf klxnf k|lt kl/jf/ aflif{s cfDbfgL ?= ($,))).)) /x]sf]df clxn] a[l4
e} ?= !$#,))).)) /x]sf] b]lvG5 . k|:t't cfFs8f cg';f/ k|lt kl/jf/sf] aflif{s cfDbfgL a9]sf] x'Fbf
cfo cfh{gsf lqmofsnfkx?n] ubf{ x'g] u/]sf] b]lvG5 . 3/kl/jf/sf] vr{df sfo{qmd z'? x'g' eGbf
klxnf aflif{s ?= &$,))).)) /x]sf] / clxn] aflif{s ?= ($,))).)) /x]sf] b]lvG5 . o;af6
cfDbfgLaf6 vr{s6fO{ jf+sL x'g] alif{s art klxnf ? @),))).)) /x]sf]df xfn ?= $(,))).))
/x]sf] b]lvG5 . o;af6 3/kl/jf/sf] alif{s artdf klxnfsf] eGbf xfn a[l4sf sf/0fn] ubf{ cfly{s
;'wf/ x'g k'u]sf] 5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmdåf/f dlxnfx?sf] cfo tyf /f]huf/L, pBd Joj;fo ;+rfngaf6 x'g]
cfDbfgLaf6 3/kl/jf/sf] cfodf a[l4 x'g u} u/LjL Go"lgs/0f x'Fb} uPsf] b]lvG5 .

76
#=$=% dlxnf ljsf; sfo{qmdn] :yfgLo hgtfsf] ljsf;sf cfsf+Iffx? k'/f ug{ u/]sf] of]ubfg

:yfgLo:t/df x'g] ljsf; ;DaGwL sfddf dlxnfx?sf] ;lqmotf a9b} uPsf] b]lvG5 . j8f gful/s
dGrdf ## k|ltzt dlxnf ;b:o x'g] k|fjwfgn] ubf{ ;a}h;f] j8f gful/s dGrdf dlxnf ;xeflutf
x'g' kg]{ Joj:yf 5 . cWoog cg';f/ sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qsf dlxnfx?sf] j8f gful/s dGrdf
;+nUg] !@=# k|ltzt e} /x]sf] b]lvG5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qsf dlxnfx? ^=# k|ltzt dfq
a8f gful/s dGrdf ;xefuL ePsf] b]lvG5 . o; ;DaGwL ljj/0f tn rf6{df pNn]v ul/Psf] 5 .

To;}u/L pkef]Qmf ;ldltdf dlxnfx?sf] ;xeflutfsf af/]df sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qaf6 #&=$
k|ltztsf] ;xeflutf /x]sf] 5 eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf #)=& k|ltztsf] dfq ;xeflutf
/x]sf] b]lvG5 . o;af6 dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng ePsf If]qsf dlxnfx? a9L ;lqmo / ljsf;
sfo{df ;xefuL x'g] u/]sf] b]lvG5 . o; ;DaGwL ljj/0f tn rf6{df b]lvOPsf] 5 .

77
#=$=^ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{df k/]sf] k|efj

cWoog ul/Psf If]qdf vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{sf] cj:yf ;DaGwL vfg]kfgLsf] >f]tsf] k|of]usf]
cj:yf tyf o;df art x'g] ;dosf] pkof]u cflb af/] tn pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+= @*M vfg]kfgLsf] >f]t / pkof]usf] cj:yf


sfo{qmdn]
sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q
g;d]l^Psf] If]q
l;=g= vfg]kfgLsf] >f]t
klxnf clxn]
k|ltzt k|ltzt ;+Vof k|ltzt
;+Vof ;+Vof
1 kfOk k|)ffnLsf] lghL wf/f 132 11=5 218 18=9 38 13=2
lghL #/ sDkfp* leq
ePsf] Ogf/, s'jf -Ogf/, 557 48=4 661 57=4 107 37=2
2 ^\o'ja]n, h]^ kDk tyf kDk+
3 ;fj{hlgs wf/f 359 31=2 169 14=7 102 35=4
4 l%d]sLsf] wf/f 23 2=0 51 4=4 22 7=6
l%d]sLsf] Ogf/, sjf -Ogf/,
55 4=8 39 3=4 10 3=5
5 ^\o'ja]n, h]^ kDk tyf kDk+
6 jiff{tsf] kfgL ;+sng 0 0-0 0 0=0 0 0=0
7 vf]nf, kf]v/L 26 2=3 14 1=2 9 3=1
hDdf 1152 100=0 1152 100=0 288 100=0
>f]tM :ynut ;e]{If]0f, @)&@

78
dfly pNn]lvt tflnsfdf b]vfP cg';f/ sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf kfO{k k|0ffnLsf] lghL wf/fdf
vfg]kfgL ;]jf kfpg]sf] ;+Vof sfo{qmd z'? x'g' eGbf klxnf !!=% k|ltzt /x]sf]df a[l4 e} clxn]
!*=( k|ltzt k'u]sf] 5 . To;}u/L sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf kfOk k|0ffnLsf] lghL wf/f ePsf]
!#=@ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . lghL 3/ sDkfp08 leq ePsf] Ogf/, s'jf, ^\oj' a]n cflbaf^ vfg]kfgL
pknJw x'g]df sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]qdf klxnf 48=4 k|ltzt /x]sf]dfdf a[l$ e} 57=4
k|ltzt /x]sf] b]lvG% . sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]qdf ;fj{hlgs wf/faf^ kfgL vfg]kfgL k|fKt ug]{
31=2 k|ltzt /x]sf]df ;f] #^]/ 14=7 k|ltzt sfod x'g cfPsf] % eg] sfo{qmdn] g;d]l^Psf
If]qdf 35=4 k|ltzt sfod} /x]sf] % . vf]nf kf]v/L cflbaf^ vfg]kfgL vfg]sf] ;+Vof klxnf
2=3 k|ltzt ePsf]df xfn #^]/ 1=2 k|ltzt sfod ePsf] 5 t/ sfo{qmdn] g;d]l^Psf If]qdf
cem} 3=1 k|ltzt /x]sf] % .

dlxnf lasf; sfo{qmdn] vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{sf] If]qdf s]xL k|efj kf/]sf
b]lvg cfPtfklg vfg]kfgL ;DaGwL cGo sfo{qmdx?n] ubf{ yk ;'ljwf kfPsf] eGg]
;d"xut %nkmnaf^ ;d]t b]lvg cfPsf] % .

sfo{qmdn] ;d]l6Psf] / g;d]l6Psf] If]qdf vfg]kfgL Nofpbf nfUg] ;dosf] art ePsf] ;donfO{
dlxnfx?n] ljleGg sfo{df pkof]u ug]{ ;DaGwdf ;e]{If0faf6 k|fKt ljj/0f tn pNn]v ul/Psf] 5 .

Tflnsf g+=@(MM vfg]kfgL Nofpbf nfUg] ;do artsf] pkof]u (Case VS. Control)
sfo{qmdn] ;d]l^Psf] sfo{qmdn] g;d]l^Psf]
l;=g+= sfdsf] If]qx? If]q -k|ltzt_ If]q -k|ltzt_
;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt

1 s/];fjf/L 310 26=9 60 20=8


2 pBd Jofj;fo 249 21=6 91 31=6
;/;kmfO #/fo;L
435 37=8 106 36=8
3 sfddf
4 afn aRrfsf] x]/rfx 158 13=7 31 10=8
hDdf 1152 100=0 288 100.0
>f]tM :ynut ;e]{If0f , @)&@

vfg]kfgL Nofpg nfUg] ;dosf] artdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf If]qdf dlxnfx?n] s/];fjf/Lsf] sfddf
@^=( k|ltzt pkof]u ug]{ u/]sf 5g\ eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnfn] @)=* k|ltzt
;do pkof]u x'g] u/]sf] b]lvG5 . To;}u/L pBd Joj;fodf ;do lbg] dlxnfx? sfo{qmdn]
;d]l6Psf If]qdf @!=^ k|ltzt / sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qdf #!=^ k|ltzt ;dosf] pkof]u x'g]
u/]sf] kfO{G5 . ;/;kmfO{ tyf 3/fo;L sfddf ;do pkof]u ug]{df sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qdf
#&=* k|ltzt / sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qdf #^=* k|ltzt /x]sf] 5 . o;af6 vfg]kfgL Nofpg

79
nfUg] ;dosf] art ePsf] ;dosf] ;b'kof]u a9L dfqfdf ;/;kmfO{ tyf 3/fo;L sfddf x'g] u/]sf]
:ki6 b]lvG5 . h;af6 dlxnfx? cem} 3/fo;L sfd wGbfdf ;+nUg /xg] u/]sf 5g\ .

zf}rfnosf] k|of]usf] cj:yf af/] sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]q / sfo{qmdn] g;d]l6Psf] If]qsf]
t'ngfTds ?kn] x]bf{, sfo{qmdn] ;d]l6Psf] If]qdf cfw'lgs kSsL zf}rfno kfgL / lgsf; ePsf]
klxnf #$=# k|ltzt ePsf]df xfn #%=% k|ltzt /x]sf] 5 . sfo{qmdn] g;d]l6Psf]df eg] !#=@
k|ltzt dfq /x]sf] 5 . zf}rfnosf] k|of]usf] cj:yf ;DaGwL ljj/0f tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf]
5.
Tflnsf g++ #)MM zf}rfno k|of]usf] cj:yf
zf}rfnosf] k|of]usf] sfo{qmdn]
sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q
cj:yf g;d]l^Psf] If]q
l;=g= zf}rfnosf] k|sf/ Klxnf k|ltzt clxn] k|ltzt clxn] k|ltzt
cflw'lgs kSsL zf}rfno
395 34=3 409 35=50 38 13=2
1 kfgL / lgsf; ePsf]
cflw'lgs kSsL zf}rfno
kfgL ePsf] t/ lgsf; 141 12=2 245 21=27 107 37=2
2 gePsf]
#/ jflx/ agfPsf] kfgL
194 16=8 298 25=87 102 35=4
3 ljgfsf] zf}rfno
vf*n vgL agfPsf]
237 20=6 48 4=17 22 7=6
4 zf}rfno
5 ;fj{hlgs zf}rfno 12 1=0 21 1=82 10 3=5
6 l%d]sLsf] zf}rfnodf 9 0=8 74 6=42 0 0=0
7 v'nf If]qdf 164 14=2 57 4=95 9 3=1
hDdf 1152 100=0 1152 100=00 288 100=0
>f]tM :ynut ;e]{If0f , @)&@

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ zf}rfnosf] k|of]usf] cj:yfdf sfo{qmdn] ;d]l6Psf] / g;d]l6Psf]
l:ylt x]bf{ 3/jflx/ agfPsf] kfgL ljgfsf] zf}rfno k|of]u ug]{ klxnf !^=* k|ltzt /x]sf]df clxn]
a[l4 e} @%=*& k|ltzt /x]sf] 5 .

;/;kmfO{ tyf :jf:Yosf ;DaGwdf cWoog ul/Psf lhNnfx?sf] vfgf vfg' eGbf cufl8,
v]tjf/Ldf sfd ul/;s] kl5, lbzf u/]kl5 ;fa'g kfgLn] xft w'g] l:ylt af/] tn tflnsfdf lbOPsf]
5.

80
tflnsf g+= #!M ;fa'g kfgLn] xft x'g] cj:yf
l;=g+= lhNnf sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]q sfo{qmdn] g;d]l^Psf] If]q
;+Vof k|ltzt ;+Vof k|ltzt
1 ;+v'jf;ef 53 98=1 10 71=4
2 df]/Ë 304 90=7 54 64=3
3 /f}tx^ 162 97=0 38 90=5
4 DofUbL 42 97=0 10 90=0
5 ?kGb]xL 254 98=8 60 93=0
6 bfË 163 89= 41 89=1
7 sflnsf^ 26 70=2 4 50=0
8 c%fd 75 98=7 16 84=2
1079 93=6 233 80=9
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly tflnsfdf pNn]v eP cg';f/ ;fj'g kfgLn] xft w'g] ;DaGwL cWoogsf] glthf x]bf{ k|foh;f]
;a} lhNnfx?df () k|ltzt eGbf a9Ln] xft w'g] u/]sf] b]lvG5 . sflnsf]6 lhNnfdf sfo{qmdn]
;d]l6Psf] If]qdf &) k|ltztn] xft w'g] u/]sf 5g\ eg] sfo{qmdn] g;d]l6Psf If]qsf dlxnf dWo]
%) k|ltztn] dfq xft w'g] cj:yf /x]sf] b]lvG5 . sfo{qmd ;+rfng ePsf If]qsf dlxnfx?df
:jf:y lzIff tyf hgfsf/L x'g] ePsf] sf/0fn] ubf{ a9L dfqfdf r]tgf clea[l4 e} ;/;kmfO{df Wofg
k'u]sf] b]lvG5 .

#=% sfo{qmdsf] bLuf]kgf


#=%=! dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] dGqfnoåf/f cfGtl/sLs/0fdf bLuf]kgf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] k|f/De lj=;+= @)#( ;fn b]lv ePsf] / ;f] ;dodf :yfgLo ljsf;
dGqfno cGtu{t zfvfsf] ?kdf sfof{/De ePsf] lyof] . dlxnf ljsf; dxfzfvfsf] ?kdf lj=;+=
@)$& ;fndf v8f u/L :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{t ljleGg lhNnfdf lhNnf ljsf; ;ldltsf]
dftfxtdf ;+rflnt ePsf] sfo{qmd a9L dfqfdf dlxnfsf] cfo cfh{g tkm{ nlIft ePsf] lyof] .
kl5 lj=;+= @)%@ ;fndf dlxnf tyf ;dfh sNof0fo dGqfnosf] :yfkgf kZrft dlxnf ljsf;
;DaGwL gLlt, /0fgLlt tyf sfo{gLlt to u/L dGqfno:t/df dlxnf ljsf;sf sfo{x? ePsf] /
ljefuåf/f cl3 ;fl/Psf sfo{qmdx?nfO{ /fli6«o k|fyldstf k|fKt sfo{qmdsf] ?kdf lnOPsf] b]lvG5 .
;fy} lj=;+= @)%& ;fndf dlxnf tyf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno u7g e} dlxnf tyf
afnaflnsf ;DaGwL gLlt, of]hgf / sfo{qmd ;+rfng x'Fb} cfPsf] 5 . ;f]xL cg'?k lj=;+= @)^&
;fndf dlxnf tyf afnsflnsf ljefu agfO{ b]ze/sf &% lhNnfsf uf=lj=;= tyf gu/kflnsfsf
j8fx?df sfo{ If]q lj:tf/ u/L ;+rfng ul/Psf] 5 .

81
dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ dGqfnosf] /0fgLlts sfo{qmdsf] ?kdf ljsf; ub{} cGtl/sLs/0f ul/g'
kg]{df dlxnf ljsf; ljefu nfdf] ;dob]lv ;+rflnt /xFb} cfPsf] kl/k|]Ifdf kl5 u7g ePsf]
dGqfnoaf6 o; ;DaGwL sfo{ x'g ;s]sf] b]lvb}g . dGqfnosf] gLltut, of]hgf tyf d"n sfo{qmddf
k|efjsf/L x'g g;sL ljefusf] a[xt sfo{If]q / sfo{qmdnfO{ g} lg/Gt/tf lbOPsf] 5 . tyflk /fli6«o
k|fyldstf k|fKt o; sfo{qmdnfO{ dGqfnon] cfjZos >f]t h'6fO{ nlIft ;d'bfo;Dd k'Ug kg]{
b]lvG5 .

#=%=@ sfo{qmdsf] cfly{s ?kdf bLuf]kgf

ah]6sf] Joj:yf ;fna;fnL ?kdf s]lGb|o tyf lhNnf:t/df ljleGg sfo{sf nflu ah]6 ljlgof]hg
ug]{ ul/Psf] 5 . ;/sf/L tyf afXo >f]taf6 ljleGg lqmofsnfkx?sf nflu rflxg] cfly{s >f]t
pknJw u/fOPsf] 5 . cfly{s ?kdf ah]6sf] cfsf/ / k|ofKttfnfO{ ljZn]if0f ubf{ ;a}h;f]
sfo{qmdx? lg/Gt/ ?kdf ;+rfng ug{] ul/Psf] x'Fbf ah]6df vf;} km/s tyf clws a[l4 ePsf]
kfOb}g . dlxnf ljsf; ;DaGwL sfo{qmdx?sf nflu g]kfn ;/sf/ / a}b]lzs ;xof]uaf6 x'g] cfly{s
>f]tsf] ?kdf kl/rfng u/L aflif{s sfo{qmd tyf lqmofsnfkx? ;+rfng u/L cfPsf] 5 . dlxnf
ljsf; sfo{qmdsf nflu lgwf{/0f ul/Psf sfo{qmdx?sf nflu g]kfn ;/sf/ / a}b]lzs ;xof]uaf6
k|fKt /sd k|ofKt ePsf] x'Fbf sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbOPsf] 5 -dlxnf ljsf; ljefu, 5nkmn_ .
;fy} /fli6«o of]hgf cfof]u tyf dGqfnoaf6 sfo{qmdnfO{ k|fyldstf lbO{Psf] x'Fbf cfly{s ?kn]
;d:of gePsf] cj:yf 5 -;/f]sf/jfnf;+u 5nkmn_ . a}b]lzs ;xof]u lg/Gt/ ?kdf k|fKt x'g
g;Sg] x'Fbf sfo{qmd ;+rfngsf] nflu cfjZos kg]{ ah]6 g]kfn ;/sf/af6 dfq e/kg'{ kg]{ l:ylt
cfPsf] v08df cfly{s ?kdf bLuf] x'g g;Sg] b]lvG5 .

#=%=# sfo{qmdsf] ;jn ;+rfngsf] nflu k|fljlws 1fg zLkdf bLuf]kgf

dlxnf ljsf; sfo{qmd cGt/ut ljleGg tflnd, pBd tyf zLk ljsf; ;DaGwL Ifdtf clea[l4sf
nflu dlxnf ljsf; sfof{nodf ePsf df}h'bf k|fljlwsaf6 ;+rfng ug]{ ul/Psf] b]lvG5 . o:tf
hgzlQmsf] bIftf clea[l4 ug{ tyf gofF k|ljlwsf ljifodf yk 1fg lbg] vfnsf lqmofsnfkx?
l;ldt dfqfdf dfq ;+rflnt ePsf 5g\ . ;fy} dlxnf ;d"xdf cfj4 Joj;flos ;d"x Pj+ lszf]/L
;d"xåf/f ;+rfng ul/g] laleGg Joj;fox? h:t}M df}/Lkfng, df5fkfng, s'v'/fkfng, a+u'/kfng
cflbsf nflu cfjZos kg]{ k|fljlws ;]jf k|bfg ug]{ tkm{ dlxnf ljsf; sfof{noaf6 ljifout
sfof{nox?;+u ;dGjo u/L ;]jf pknJw u/fpg] sfo{ k|fo ePsf] b]lvb}g . k|fljlws 1fg /
zLksfnflu bIf hgzlQm dlxnf ljsf; ljefu tyf sfof{nox?df pknJw gePsf] x'Fbf pQm
Joj;flos zLk ljsf;sf lqmofnfkx? ;+rfng ug{ ;lsg] l:ylt gePaf6 bLuf]kgfdf c;/ kg{
;Sg] b]lvG5 .

#=%=$ nlIft hgtfdf cfly{s nfesf] ljt/0fdf bLuf]kgf

82
dlxnf ljsf; sfo{qmdn] nlIft u/]sf ;d"xsf ;b:ox?nfO{ Joj;flos ;d"xdf cfj4 u/fpg /
cfo cfh{g u/fpg] sfo{df ;a} dlxnfx?nfO{ ;d]6g] sfd Tolt k|efjsf/L /x]sf] b]lvb}g . pgLx?sf]
art tyf nufgLsf] ;Gbe{df l;dfGts[t, u/Lj ;d"xsf dlxnfsf] art /sd sd x'g] u/]sf]n]
nfesf] dfqf klg :jt sd x'g] u/]sf] kfO{G5 . artdf x'g] nfesf] ljt/0f nufgLsf] cg'kftdf
;fd'kflts ?kdf ljt/0f ul/Psf] 5 . -dlxnf ;xsf/Lsf] cWoog, @)&@_ . sd art ug]{ tyf
art clgoldt x'g] ;b:ox?nfO{ klg lgu/fgL ;d"xåf/f x'g] lgoldt cg'udgaf6 nufgLsf] cj;/
k|bfg u/L nufgLsf] cg'kftdf cfly{s nfesf] ;dfg ljt/0f ul/g] 5 . h;af6 nfesf] ljt/0fdf
lg/Gt/tf sfod e} lbuf]kgf x'g] b]lvG5 .

#=%=% dlxnfåf/f g]t[Tj ul/Psf] ;+:yf tyf ;xsf/Lx?sf] bLuf]kgf

dlxnfx?åf/f g]t[Tj ul/Psf ;xsf/L ;+:yfx?sf] cWoogaf6 k|fKt lgrf]8df tL ;+:yfx?sf] ;+rfng,
Joj:yfkg, ;+:yfut ljsf; tyf ;dfj]zLs/0f k|efjsf/L ePsf]n] lbuf]kgf b]lvG5 . d"VotofM
:yfgLo dlxnfx?sf] ;lqmotf / ;xeflutfdf ;+rflnt ;xsf/L ;+:yf k|lt ;a} ;b:ox?sf]
lhDd]jf/L, ckgTj tyf st{Jolgi7tfsf sf/0f ;+:yfdf a]OdfgL, clgoldttf, ljjfb cflb cGo
;xsf/L ;+:yf eGbf lgs} sd x'g] u/]sf] b]lvG5 . dlxnfx?sf] ;fd"lxs lxtsf/L ;+:yf ePsf] / C0f
nufgLdf hdfgL a:g] dlxnf tyf C0f k|jfxsf] lgl/If0f x'g] u/]sf]n] C0fsf] ;xL pkof]u x'g] /
;dodf g} nufgL c;'nL x'g] u/]sf] x'Fbf k'g nufgL ug{ tyf art tyf C0f kl/rfng lgoldt x'g]
u/]sf] b]lvG5 . dlxnf ;+:yfx?sf] ;+rfng, Joj:yfkg, art kl/rfng, nufgL, cfly{s cj:yf,
dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng cflbsf af/]df dlxnf ;+:yfsf] ljifo cWoog (Case Study) ul/Psf]
lyof] .

e[s[6L dlxnf art tyf C0f ;xsf/L


;+:yfdf ul/Psf] cWoogaf6 dlxnf
g]t[Tjaf6 @)%@ ;fndf s]xL dlxnfx?n]
;d"xdf cfj4 eO{ z'?df ? @% k|lt dlxgf
art u/L @)%^ ;fndf dlxnf g]t[Tjaf6
@#^ hgf ;b:o / !%),))). k'hLaf6
@)%* ;fn df3 #) ut] ;+:yf btf{ ePsf]
lyof] . h;df cWoIf pkfWoIf, sf]iffWoIf
nufot ;b:ox? ;lDdlnt ;b:o lyP .
dlxnfx?sf] g]t[Tj / ;lqmotfdf @)^%
;fndf ;b:o ;+Vof %)) k'u]sf] lyof] .
@)&@ cfiff9 ;Dd *&& hgf ;b:o ;+Vof k'u]sf] / s'n k"FhL @,&%,)),))).)) k'u]sf] 5 . o;
;+:yfaf6 ;b:ox?nfO{ C0f nufgL ? @ s/f]8 %$ nfv ^$ xhf/ ul/Psf] 5 . To;}u/L k|ultzLn
dlxnf ax'p2]zLo ;xsf/L ;+:yf ln=df s"n ;b:o ;+Vof !()@ /x]sf] / ;+:yfsf] cf=j= )&!.)&@

83
;Dd ;DklQ tyf hfobfb ^ s/f]8 @# nfv ^@ xhf/ /x]sf] 5 . ;+:yfsf] z]o/ kF"hL %* nfv #&
xhf/ *)) /x]sf] 5 . nufgL tkm{ % s/f]8 $% nfv (# xhf/ /x]sf] 5 .

dlxnf ;xsf/L ;+:yfx?sf] Joj:yfkgdf ;xsf/L P]g cg';f/ aflif{s ;fwf/0f ;ef u/L g]t[Tj rog
ug]{ / ;f]xL sfo{ ;ldltn] dlxnf ;+:yf ;+rfng ug]{ u/]sf] kfO{G5 . dlxnfåf/f ;+rflnt ;+:yfdf
g]t[Tj txdf ;b:ox?åf/f r'lgPsf cWoIf, pkfWoIf, sf]iffWoIo, ;lrj nufot ;b:ox?sf]
sfo{sf/L ;ldltaf6 cGo ;ldltx? -C0f ;ldlt, art kl/rfng ;ldlt, Joj;flos ;ldlt_ u7g
u/L ljleGg sfo{x? ug]{ u/]sf] kfO{G5 . ;+:yfsf] nufgL ;fd"lxs hdfgLdf ;b:ox?nfO{ ul/g] x'Fbf
nufgL ;xL x'g] / o;sf] lgu/fgL ;d"xaf6 ul/g] ePsf]n] c;'nL x'g] u/]af6 ;+:yfsf] nufgL 8'Ag]
;+efjg Hofb} Go"g x'g] ub{5 . ;+:yfsf] nufgLaf6 cfPsf] cfDbfgL ;a} z]o/ ;b:ox?n]
;dfg'kflts ?kdf k|fKt x'g] ePsf]n] ;a}sf] ;+nUgtf / ;+:yf k|ltsf] lhDd]jf/L axg ug]{ kl/kfl6
/x]sf] 5 . o;af6 ;+:yfsf] ;+rfng lg/Gt/ ?kdf e}/xg] / ;b:o ;+Vof a[l4 x'Fb} hfg] ePaf6
;xsf/L ;+:yfx?sf] bLuf]kgf /x]sf] 5 .

#=%=^ sfo{qmddf s]lGb|o:t/ b]lv :yfgLo:t/ lgsfodf /fhg}lts ;xof]usf] bLuf]kgf

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ;DaGwdf s]lGb|o:t/df /fli6«o of]hgf cfof]u / ;DalGwt dGqfno, cGo
ljifout lgsfosf sfo{qmdx?df ;dGjo / ;xof]u ug'{ kg]{df Tolt k|efjsf/L ePsf] b]lvb}g .
:yfgLo lgsfosf /fhg}lts bnx?n] klg o; sfo{qmdnfO{ lbuf] agfpg ug'{ kg]{ k|of; s]xL dfqfdf
dlxnf ;+hfnx? dfkm{t ug]{ u/]sf] kfO{G5 . tfklg sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L / bLuf] agfpg /fhg}lts
;xof]usf] vf+rf] /x]sf] 5 . s]Gb| tyf :yflgo:t/df /fhg}lts k|lta4tfsf ;fy} sfo{qmd ;+rfngdf
;xof]u k'u] tfklg dlxnf lx+;f ;DaGwL, afn aflnsf ;DaGwL sfo{qmddf /fhg}lts ?kdf ;xof]u
sd ePsf] kfO{G5 . :yfgLo ;/sf/sf] lgjf{rg ;dodf e} :yfgLo lgsfosf] u7g ePkl5 /fhg}lts
?kdf ;xof]usf] jftfj/0f aGg hfg] ePsf]n] sfo{qmddf bLuf]kgf cfpg ;Sb5 .

#=%=& sfo{qmdåf/f ljsf;sf] glthf xfl;n ug{ k'u]sf] of]ubfg

/fli6«o ?kdf dlxnfsf] xfnsf] cj:yfsf ljljw tYof+sx?nfO{ x]bf{ lzIff, :jf:Yo, s[lif tyf cGo
lgsfox?n] u/]sf If]qut nufgL / sfo{qmdaf6 ljsf; ;DaGwL glthf s]xL dfqfdf xfl;n ug{
;lsPsf] b]lvG5 . dlxnf ljsf; sfo{qmdn] ck]Iff ul/Psf /fli6«o:t/sf glthf ;DaGwL nuk|m]ddf
ePsf u/LjL Go"lgs/0f, ;d"xdf art kl/rfngdf sfo{qmdaf6 of]ubfg k'Ug uPsf] b]lvG5 . dlxnf
ljsf; sfo{qmdn] ;zlQms/0fdf s]lGb|t /xL ljleGg lqmofsnfkx? ;+rfng u/]sf] b]lvG5 .
dlxnfx? z;Qm ePsf] v08df pgLx? ljsf; lgdf{0fdf ljleGg pkef]Qmf ;ldltx?df ;+nUg x'g],
ljsf; lgdf{0fsf sfo{df efu lng ;Sb5g\ . dlxnfsf] ;xeflutf ljsf; sfo{df a9\b} uPsf]
v08df o;af6 x'g] k|ltkmn klg dlxnfn] xfl;n ug{ ;Sg] ePsf]n] dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6
of]ubfg k'u]sf] 5 .

84
#=^ sfo{qmdsf] clwsf/ k|fKt ;d"xsf] ;Gt'li6

dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf]:t/ ;DaGwdf art, nufgL / pBd Joj;fodf ;Gt'li6sf]:t/ af/] :ynut
;e]{If0faf6 cfPsf] glthf tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+= #@M dlxnfx?sf] jrt tyf nufgLsf] ;Gt'li6 :t/


l;=g+= ;Gt'li^sf] :t/ ;+Vof k|ltzt
1 clt ;Gtf]ifhgs 117 10=2
2 ;Gtf]ifhgs 538 46=7
3 l7sl7s} 314 27=
4 sd ;Gt'i6 98 8=5
5 ;Gtf]ifhgs gePsf] 85 7=4
hDdf 1152 100=0
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

dfly pNn]lvt tflnsfdf dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rflnt ;+:yfx?åf/f ul/Psf] nufgLdf
dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf]:t/ x]bf{, clt ;Gtf]ifhgs !)=@ k|ltzt ;Gtf]ifhgs $^=& k|ltzt ePaf6
o; k|sf/sf] nufgLdf ;Gt'li6sf] :t/ /fd|f] ePsf] b]lvg cfPsf] 5 .

pBd tyf Joj;fosf nflu k|bfg u/fPsf] zLk ljsf; tflnd, k'hL kl/rfngdf dlxnfx?sf]
;Gt'li6sf:t/ ;DaGwdf cWoogaf6 kfOPsf] glthf tn tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .

tflnsf g+=##M pBd Joj;fodf dlxnfsf] ;Gt'li6:t/


l;=g+= ;Gt'li^sf] :t/ ;+Vof k|ltzt
1 clt ;Gtf]ifhgs 99 8=6
2 ;Gtf]ifhgs 302 26=2
3 l7sl7s} 388 33=7
4 sd ;Gt'i6 229 19=9
5 ;Gtf]ifhgs gePsf] 134 11=6
hDdf 1152 100=0
>f]tM :ynut ;e]{If0f, @)&@

85
dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/ pBd Joj;fodf dlxnfsf] ;Gt'li6sf]:t/df ;Gtf]ifhgs /x]sf] eGg]
@^=@ k|ltzt /x]sf 5g\ eg] l7sl7s} /x]sf] eGg] ##=& k|ltzt / sd ;Gt'i6 !(=( k|ltzt /x]sf]
b]lvG5 .
clt ;Gtf]ifhgs / ;Gtf]ifhgs u/L sl/j #% k|ltzt dfq b]lvPsf]n] pBd Joj;fo k|lt
dlxnfx?sf] ;Gt'li6sf] dfqf sd gb]lvPsf]n] u/]sf pBd Joj;fosf] ahf/ ;df:of, k"FhL
tyf ;+rfngdf ;d:of b]lvg cfPsf] 5 .

#=& sfo{qmddf ;dfj]zLs/0f


#=&=! dlxnf lasf; sfo{qmdn] clt u/Lj, u/Lj, l;dfGts[t dlxnfx?nfO{ ;dfj]zLs/0f af/]

sfo{qmdn] b]zsf ;a} ef}uf]lns If]qsf dlxnfx?nfO{ ;d]6g ;s]sf] b]lvG5 . ;a} lhNnfsf k|foh;f]
uf=lj=;= / gu/kflnsfsf j8fx?df ;+rflnt sfo{qmd nlIft ljkGg ju{ / u/Lj dlxnfx?nfO{
;d]6g ;s]sf] b]lvG5 . dlxnfåf/f u7g ul/Psf ;d"xdf blnt, hghftL, cGosf] ljj/0f tn
lbOPsf] 5 .

tflnsf g+= ##M dlxnf ljsf; sfo{qmddf ;dfj]zL dlxnf

l;=g+= hfthftLsf] ;dfj]zL ;+Vof k|ltzt


! blnt !$@($& !^=!
@ hfghftL #)@!@% ##=*
# cGo $$&$)@ %)=!
hDdf *(@$&$ !))=)
>f]tM dlxnf ljsf; ljefu, aflif{s k|ltj]bg @)&).&!

dfly pNn]lvt tflnsf cg';f/, dlxnf ;d"xdf cfj4 ePsf dlxnfx? dWo] blnt !^=! k|ltzt
/x]sf 5g\ eg] hghftL ##=* k|ltzt ePsf] b]lvG5 . cGo hftLdf -a|fXd0f, If]qL_ %)=! k|ltzt
/x]sf] b]lvG5 .

dlxnf ljsf; sfo{qmd &% lhNnfsf gu/kflnsf / uf=lj=;x?df ;+rflnt ePsf] x'Fbf ef}uf]lns
?kn] lxdfn, kxf8, t/fO{ tyf b'u{d If]qdf ;d]t ;+rfng ePaf6 To; If]qsf dlxnfx? sfo{qmddf
;dfj]z ul/Psf] 5 . To;}u/L ;d"xdf cfj4 x'g] dlxnfsf] klxrfg / 5gf}6 ubf{ clt ljkGg
dlxnfx?nfO{ lnOPsf] x'Fbf u/Lj, l;dfGts[t dlxnfx?nfO{ klg sfo{qmddf ;dfj]zLs/0f ul/Psf]
5.

#=&=@ sfo{qmdsf] nfesf] ;dfg ljt/0f

dlxnf ljsf; sfo{qmd ;+rfng ePsf If]qx?df ljleGg lqmofsnfkx? ;+rfng ul/Psf 5g\ .
h;df ;d"xLs/0f u/L ;d"xdf art kl/rfng ul/Psf] 5 . ;d"xdf cfj4 ePsf dlxnfx?nfO{

86
;d"x ;b:ox?sf] cg'lzIf0f, cfwf/e"t tflnd ;a} dlxnf ;b:ox?nfO{ k|bfg ul/Psf] 5 . ;d"xdf
;lqmo e} pBd ;d"xsf ;b:ox?sf] nflu l;k ljsf; tflnd, pBd ljsf;df ;dfg cj;/
lbOPsf] 5 . ;fy} ;d"x, ;ldlt / ;+:yfsf ;b:o dlxnfx?nfO{ ;+:yfsf] jflif{s nfef+;sf] ljt/0f
;dfg ?kdf x'g] u/]sf] 5 . dlxnfx? ;d"xdf cfj4 e} hDdf u/]sf] z]o/ /sdsf] lx;fjn] nfef+;sf]
;dfg'kflts ljt/0f ug]{ ul/Psf] 5 . h;af6 dlxnfx?n] cfˆgf] hDdf ePsf] /sdsf] nfe ;dfg
?kn] lng ;s]sf] cj:yf 5 -;d"xut 5nkmn_.

#=&=# ;d"x / ;+:yf leqsf] ultzLntf -Group Dynamics)

dlxnf ;d"x u7g ubf{ Pp6f lglZrt ef}uf]lns If]q, ;d'bfo / :yfgLo:t/df ;d'bfosf ljkGg
dlxnfx? ;dfj]z u/L ul/Psf] x'G5 . ;d'bfosf dlxnfx? aLr cfk;L 5nkmn u/L ;dfg ljrf/ /
;d"xdf a;L sfd ug{ OR5's ;lqmotf ;xeflutf hgfP kl5 ;d"x u7g ug]{ sfo{ ul/Psf] kfO{G5 .
;xhstf{ tyf cu'jf dlxnfn] dlxnf ljsf; ;d"xsf ljljw kIf af/] hfgsf/L u/fpg] dlxnfx?
aLr cfk;L ;/f]sf/sf ljifox?sf] p7fg ug{ k|f]T;fxg ug]{, ;d"xdf k/]sf ;d:ofx? ;fd"lxs ?kdf
lnOg] / ;a} ;b:ox?sf] ;dfg cj;/ k|fKt ug{ kfpg] af/]df ;';"lrt u/fpg] u/]sf 5g\ . ;d"xdf
dlxnfx? lgoldt dfl;s a}7sx? a:g], art ug]{, ;d"xsf ;b:ox? aLr cfkmgf ljrf/x? /fVg],
5nkmn u/L lg0f{odf k'Ug] u/]sf 5g\ . To:t} tflnddf ;xefuLsf] rog ug{, pkef]Qmf ;ldlt tyf
:yfgLo:t/df ljsf; lgdf{0fsf sfddf ;dfj]z x'g] af/] klg ;d"xdf 5nkmn u/L lg0f{o ul/g]
kl/kfl6 /x]sf] 5 . dlxnf ;d"xdf $ b]lv ^ hgfsf] ;fgf] ;d"x u7g u/L kl/rfng ul/Psf] 5 .
;fgf ;d"xx? 7"nf ;d"xx? eGbf a9L lqmoflzn x'g] / ;fgf ;d"xsf ;b:ox? JolQmut ?kdf Ps
cfk;df kl/rt x'g] cfˆgf] kl/jf/ tyf ;d'bfosf ;femf ;jfnx?df s]lGb|t e} cfk;L lxtsf
ljifodf ;xefuL x'g ub{5g\ (Federating for Force, DoWD, page 16) o:tf ;d"x Pp6f cgf}krfl/s
ePtf klg ;d"x leqsf] ;+rfng k4tL ;+u7gfTds / ;d"xd'vL ePsf] x'Fbf cGo ;/f]sf/jfnf
sfof{no, u}/ ;/sf/L ;+:yf, kl/of]hgfx?n] :yfgLo :t/sf sfo{qmddf dlxnf ;d"xnfO{ g} ;dfj]z
ug]{ cle?lr a9\b} uPsf] kfOPsf] 5 .

dlxnf ;+:yfx? ;xsf/L P]g, @)$*, cg';f/ lglZrt ;xsf/Lsf] cjwf/0ff / pb]Zo tyf ax'pb]lZo
?kdf btf{ eP kl5 ;+ul7t ;+:yfsf] ?kdf lglZrt ef}uf]lns If]qsf dlxnfx?nfO{ ;d]l6P/ ;+rfng
ul/Psf] x'G5 . o:tf ;+:yfdf dlxnf ;d"xdf ;dfj]z uPsf ;b:ox? tyf ;ldltdf /x]sf dlxnfx?
z]o/ ;b:o x'G5g\ . z]o/ /sd ;+:yfdf nufgLsf] ?kdf ;+slnt u/L k"FhL lgdf{0f ul/g] 5 .
;+:yfsf ;b:ox? ;xsf/Lsf ljlgod cg';f/ art tyf C0fsf] ;]jfx? lng] u/]sf 5g\ . :yfgLo
dlxnfx?åf/f ;+slnt kF'hLnfO{ ;fd"lxs k"FhLsf] ?kdf hDdf u/L dlxnfx?sf] cfo–cfh{g, pBd
ljsf; tyf cfjZos sfo{x?sfnflu C0f pknJw u/fpg] u/]sf 5g\ . o; k|sf/ hDdf ePsf]
/sdn] dlxnf ;b:ox?nfO{ cfly{s ?kdf k/]sf] ;d:of tyf cfly{s ljsf; ug{ ;xof]u k'Ug uPsf]
5 . ;+:yfsf] ;+rfns ;ldltsf kbflwsf/Lx?sf] rog aflif{s ;fwf/0f ;efaf6 x'g] u/]sf] 5 .
ljlgod cg';f/ aflif{s ;fwf/0f ;efdf ;+:yfdf cfj4 ;b:ox?n] kbflwsf/L pDd]bjf/sf] nflu
b/vf:t lbg ;Sg] 5g\ . b/vf:t lbOPsf kbx?df r'gfj u/L rog ul/G5 . ;a}sf] ;dfg

87
dtflwsf/ / ;+:yfsf] kbflwsf/L aGg kfpg] cj;/ /xG5 . s'g}klg ljifodf lg0f{o ubf{ ;+rfns
;ldltdf k|:tfj k]z u/L ;a} kbflwsf/L tyf ;b:ox?n] cfk\mgf s'/fx? /fVg], ;'emfj lbg] /
lg0f{odf k'Ug] u/]sf 5g\ . ;+:yf leqsf] ;+rfng k|lqmof Jojl:yt, k|efjsf/L / kf/bzL{ x'g] x'Fbf
;d"x / ;ldltsf ;a} ;b:ox?n] aflif{s ;fwf/0f ;efdf 5nkmn kZrft lg0f{odf k'Ug] k|lqmofaf6
;d"x, ;ldlt / ;+:yfsf] ultzLntf k|efjsf/L /x]sf] 5 .
;d"xdf cfj4 dlxnfx? cfˆgf] ;d"xdf dfl;s ?kdf a}7s a;L art ug]{, cfk;L ;d:ofx?
/fVg] / To;sf] ;dfwfgsf ljifodf uxg 5nkmn ug]{ u/]sf] kfO{G5 . lgoldt a}7sdf ;a}
dlxnfx? !)) k|ltzt g} pkl:ylt x'g] / ;d"xsf ljljw kIfx?df ;lqmo /xg] x'Fbf ;d"x
leq dlxnfx? ultzLn /x]sf 5g\ . ;fy} ;ldlt / ;+:yfsf] leq klg dlxnfx?sf] ;lqmo
;xeflutf / lg0f{o k|lqmofdf ;l/s x'g] x'gfn] ultzLntf /x]sf] 5 .

#=* sfo{qmdsf] cGt/ ;DaGw ljZn]if0f

dlxnf ljsf; sfo{qmd /fli6«o k|fyldstf k|fKt / b]zsf] cfwf eGbf a9L lx:;f cf]u6]sf dlxnfsf]
ljsf; / ljkGg au{nfO{ nlIft u/L ;+rflnt sfo{qmd ePsf]n] b]z ljsf;sf] d'n wf/df dlxnf
;xeflutf, ;zlQms/0f / ;d"xLs/0fsf] dfWodaf6 ;fdflhs, cfly{s, /fhg}lts, ljsf; lgdf{0f
If]qx?df ;+nUgtf u/fpg] ljlzi6 nIo /fvL ;+rfng ul/Psf] 5 . o; sfo{qmdsf] cGt/ ;DaGw
ljleGg If]qut tyf sfo{qmdut ?kdf sfod x'g uPsf] 5 .

s[lif If]qsf] ljsf; ug{sf nflu s[lif ;d"x u7g tyf kl/rfngdf dlxnf ;d"xnfO{ cfj4 u/fOPsf]
b]lvG5 . s[lifsf] cfw'lgs v]tL k|0ffnLdf dlxnfnfO{ tflnd tyf k|ljlw 1fg lbO{ lg/Gt/ ?kdf
s[lifsf] pTkfbg tyf pkfbsTjdf k|ult xfl;n ug{ ;lsPsf] 5 . To;}u/L :jf:Yo If]qdf dlxnf
:oj+;]lssf k|To]s j8fx?df u7g u/L cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfsf sfo{qmdx? ;+rfng ul/Psf] 5 .
ljz]if u/L k|hgg :jf:Yo, vf]k sfo{qmd, afnaflnsfsf] kf]if0f sfo{qmd, le6fldg P h:tf d"Vo
sfo{qmddf dlxnfnfO{ ;+nUg u/fO{ ;+rfng u/L ;kmn ePsf b[i7fGtx? /x]sf 5g\ .

ljsf; lgdf{0f, l;+rfO{ tyf hn>f]t If]qdf eg] dlxnfx?nfO{ ;+nUg u/fpg] kl/kfl6 ePtfklg
;lqmo / pNn]Vo ;xeflutf ePsf] kfOb}g . o; tkm{ klg dlxnfsf] ;xeflutf, lqmofzLntf tyf
lhDd]jf/LnfO{ a9fpg ;s]sf] v08df dlxnfnfO{ ljsf;sf] d"nwf/df Nofpg ;lsg] 5 .

88
kl/R5]b #
lgisif{, ;'emfj / sfo{of]hgf
$=! ;du| d"Nof+sg lgisif{

dfly pNn]lvt ljleGg k|s/0fdf b]vfOPsf ljj/0f / laZn]if0fsf cffwf/df o; cWoogsf d"Vo
d"Vo lgisif{x? (Findings) lgDg adf]lhd /x]sf 5g\ .

$=!=! dlxnf s]lGb|t ljsf;sf] nflu lj=;+= @)!# ;fndf :yfkgf ePsf] dlxnf k|lzIf0f s]Gb|sf] dfWodaf6
sfo{ k|f/De ePsf] b]lvG5 . o;/L ljleGg sfn v08df z'? x'Fb} cfPsf] k|of;nfO{ 5}6f} k~raifL{o
of]hgf -@)#&—$@_ n] ljsf; sfo{df dlxnf ;xeflutf k|jw{g ug]{ u/L 5'§} gLlt ;dfj]z u/L
tTsflng k~rfot tyf :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{t lj=;+= @)#* ;fndf dlxnf ljsf; zfvf
v8f u/L dlxnf ljsf; sfo{qmd z'? x'gsf ;fy} ;fgf ls;fg ljsf; sfo{qmd cGtu{t klg dlxnf
ljsf; sfo{qmdsf ljljw lqmofsnfkx? ;+rfng ul/of] . cf7f} of]hgf -@)$(—%$_ n] n}lËs
d"nk|jfxLs/0fsf] gLlt cjnDag ub}{ ;f] gLltnfO{ ;dGjo ug{ /fli6«o of]hfgf cfof]udf dlxnf tyf
afnaflnsf x]g]{ 5'§} OsfO{sf] Joj:yf u/L lj=;+= @)%@ ;fndf dlxnf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
:yfkgf u/L :yfgLo ljsf; dGqfnodf /x]sf] dlxnf ljsf dxfzfvfnfO{ lj=;+= @)%^ ;fndf dlxnf
tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf /fVg] Joj:yf u/Lof] . ldlt @)%&.#.@^ sf] lg0f{oaf6 dlxnf ljsf;
dxfzfvfnfO{ dlxnf ljsf; ljefudf / lhNnf l:yt dlxnf ljsf; zfvfnfO{ dlxnf ljsf;
sfo{fnodf / @)&.^.!@ df dlxnf tyf afnaflnsf sfof{no sfod ul/of] . dlxnf lasf; sfo{qmd
;+rfngsf] tLg cfodx? d"nk|jfxLs/0f, ;zlQms/0f / ;dfj]zLs/0fsf] cjwf/0ffdf ljleGg
lqmofsnfkx? ;+rfng ul/Psf 5g\ . ;fy} g]kfn ;/sf/n] cGt/f{li6«o :t/df ljleGg ;Demf}tf, ;lGw
/ k|ltj4tf u/]sf] / ;f] cg';f/ d"Vo–d"Vo a'Fbfx?sf] sfof{Gjog ul/Psf] b]lvG5 .

sfo{qmdsf] nlIft ljkGg dlxnf ;+Vof s/Lj %@ nfv ePtfklg nfdf] ;do ;Ddsf] sfof{Gjog
k|of; kZrft klg cf=j= @)&).&! ;Dd s/Lj ( nfvdf dfq sfo{qmdsf] kx'Fr k'u]sf] 5 .
sfo{qmdsf] kx'Fr k'u]sf ( nfv dlxnfx?sf] cfly{s cj:yf ;'wf/ ug]{ tkm{ klg pNn]vgLo pknAwL
x'g g;s]klg ;dfj]zLs/0f tyf ;zlQms/0f ug]{ sfo{ lg/Gt/ ?kdf rfln /x]sf] 5 .

$=!=@ nlIft dlxnfx?sf] klxrfg Pj+ ;d"xLs/0f ub}{ JolQmTj ljsf;, zLk ljsf; / ;d"xsf ;b:ox?nfO{
cfˆgf] clwsf/sf nflu ;r]tgf u/fpg] sfo{df s]xL ;sf/fTds k|efj b]lvg cfPsf] 5 . cf=j=
@)&).&! ;Dddf #$(* uf=lj=;=sf @)!%% j8f / !!& gu/kflnsfsf !)(* j8f ;d]t u/L
@!@%# j8fdf sfo{qmd lj:tf/ ePsf] 5 . cf=j @)&).&! ;Dd s/Lj ( nfv dlxnf ;b:odf kx'Fr
k'u]sf] ! nfv %! xhf/ ;d"x u7g ePsf] / ;f] ;d"xdf !^=)@ k|ltzt blnt, ##=*% k|ltzt
hghftL / cGo hftLx? %)=!# k|ltzt /x]sf 5g\ . o;}u/L s/Lj !& xhf/ ;ldlt, !& ;o dlxnf

89
;+:yf ;xsf/L P]g cGt/ut u7g eO{ ;+:yfut ?kdf art ;+sng, kl/rfng, cfo–cfh{g tyf
;fd'bflos ljsf;sf ljleGg lqmofsnfkx? ;+rfng ul//x]sf] b]lvG5 . s/Lj % xhf/ dlxnf ;d"x
-#=$% k|ltzt_ cg'udg tyf lgl/If0ffsf] sdL tyf cGo ljleGg sf/0fn] lgis[o ?kdf /x]sf 5g\ .
u7g ePsf ;d"xdf klg blnt, hghftLsf] k|ltzt 36\bf] qmddf /x]sf] 5 .

pNn]lvt ;d"x, ;b:o / ;+:yfx?af6 s/Lj @ c/j ^! s/f]8 @% nfv art ;+sng eO{ @ c/j
%! s/f]8 %( nfv nfugL e} /x]sf] cj:yf b]lvG5 . pNn]lvt art ePsf] /sd ;d"xdf &=%*
k|ltzt, ;ldltdf !=*( k|ltzt / ;+:yfdf *)=%# k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . ;xsf/L ;+:yfsf] art /
nufgLsf] cg'kft !M)=*^ /x]sf] 5 . h; cg';f/ nufgL /sd k|ofKt ePsf] / k'hL kl/rfngaf6
dlxnf ;d"xsf ;b:ox?sf] hLljsf]kfh{gdf ;sf/fTds k|efj k/]sf] b]lvG5 . To;}u/L art
/sdaf6 ljleGg sfo{x?sf nflu ;d"xsf ;b:ox?df nfugL ul/Psf] 5 . nufgL ePsf] C0fx?
dWo] () k|ltzt eGbf a9L ;dodfg} ltg]{ u/]sf] kfOPsf] 5 . rfn' sf]ifdf klg s/Lj !# s/f]8 ^@
nfv /x]sf] 5 . pNn]lvt art tyf C0f kl/rfngsf] cj:yfnfO{ ;sf/fTds ePtfklg, ;d"x,
;b:o / ;+:yfx?sf] a9\g] qmdsf] dfqf sd ePsf]n] ck]lIft nlIft ;d"xnfO{ kxF'r k'Ug] cem} a9L
;do nfUg] b]lvG5 .

$=!=# JolQmTj ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f tkm{ sfo{qmdn] nlIft dlxnfx?nfO{ ;d"x ;b:o cg'lzIf0f,
cfwf/e"t tflnd tyf ;dflhs ;dfj]zLs/0f tflnd k|bfg ul/Psf] 5 . cf=a= @)&).&! ;Dd ;d"x
;b:o cg'lzIf0f @&*@%^ hgfnO{, cfwf/e"t tflnd lng] dlxnf !%*(!# / ;fdflhs
;dfj]zLs/0f tflnd ##&# hgfnfO{, ;f;' a'xf/L cGt/lqmof !*^$( hgfnfO{, k|hgg :jf:Yo
;r]tgf tflndf !@!#!# hgfnO{ lbOPsf] 5 . oL tflndx?af6 dlxnfsf] JolQmTj ljsf; tyf
pgLx?sf] l;sfO{df clea[l4 e} ;dIf x'g ;s]sf 5g\ . o; k|sf/sf tflnd ;d"xdf ;lDdlnt
*(@$&$ dlxnf dWo] tflnd k|fKt ug]{sf] k|ltzt pNn]vgLo gePsf]n] tflndaf6 nfeflGjt x'g]
dlxnf sd ePsf] b]lvG5 . cWoogsf l;nl;nfdf tflndsf] pko'Qmtf ;DaGwL ul/Psf] glthf
cg';f/ s/Lj ^^=$ k|ltzt dlxnfx?n] tflnd pko'Qm ePsf] atfPsf 5g\ . o:tf tflnd dWo]
Joj;flos ;d"xn] k|fKt u/]sf] tflndsf] ;Gt'li6sf] :t/ #% k|ltzt dfq b]lvPaf6 tflnd cem}
k|efjsf/L x'g' kg]{ b]lvG5 .

$=!=$ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] lhNnf:t/df ;+rfng ePsf sfo{qmdx?df nlIft dlxnf klxrfg /
;d"xLs/)f, JolQmTj ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf)f, ;+:yfut ljsf; / ;xeflutf, u/Lj lj?$
dlxnf cleofg, zLk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd n+lus lx+;f lgjf/)f, laBfno ljsf;
lszf]/L ax'cfoflds ljsf;, d'Qm sdn/L ;zlQms/)f, afn clwsf/ ;Da${g, afbL ;d'bfosf
dlxnfsf nflu #/ ljsf; of]hgf, d"n k|jfxLs/)f ;Dks{ lgsfo ;]jf, ;fdflhs kl/rfng,
dlxnf ;+:yfsf] ef}lts ;'ljwf ljsf;, ;"rgf lzIff / ;+rf/ cflb sfo{qmdx?sf 100 eGbf
a(L lqmofsnfkx? x'g] u/]sf] kfOG% . pQm lqmofsnfkx? dWo] s]xL lqmofsnkfx? Pp^}

90
k|s[ltsf] ePsf] t/ sfo{qmd eg] km/s km/s ePsf]n] Plss[t ?kdf ;+rfng ug{ cfjZos
b]lvPsf] % .

4=1=5 dlxnf ljsf; sfo{qmd cGtu{tsf lqmofsnfkx?sf] ;+Vof clws ePsf]n] ubf{ df}h'bf lhNnf:t/sf
hgzlQmn] ;dodf cg'udg, lgl/If)f tyf lj:tf/ ug]{ sfo{ k|efjsf/L x'g g;s]sf] / ;d"xsf]
la:tf/, ;+:yfsf] lj:tf/, sfo{qmdsf] la:tf/ cg'?k cg'udg Joj:yfkg x'g ;s]sf] b]lvb}g .
o; ;DalGwt sfof{no sd{rf/Lx? / ;d"x;+u ePsf] cGt/lqmof cg';f/ cg'udg tyf
lg/LIf)fsf] sfo{ ljut s]xL aif{otf lgb]{lzsf agfO{ ul/sf] % .

4=1=6 gLltut:t/df cf=j= 2070.71 b]lvg} dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ tLgj^f k|fyldstfdf ;+rfng
ug]{ eGg] pNn]v ul/Psf] % . h; cg';f/ k|fKt pknAwLsf] ;Da${g ug{sf nflu gof uf=lj=;
/ j*f lj:tf/ ug]{ sfo{ eGbf j*f ;ldltx?nfO{ ;lqmo agfpb} n}hfg] / Joj;flos ljsf;
;d"x u&g sfo{df ltj|tf lbg} cfjZos ;xosf]u pknJw u/fpg] eGg] /x]sf] % . o;
;DaGwL cj:yfaf^ :ynut ?kdf ;d"xdf %nkmn ubf{ / jflif{s sfo{qmdsf] agfj^ x]bf{
tf]lsPsf] k|fyldstf adf]lhd lqmofsnfkx? ;+rfng x'g ;s]sf] b]lvb}g .

4=1=7 dlxnfx?sf] cfly{s pGgtL tyf cfo cfh{gsf nflu Joj;flos ;d"xx? u&g ul/Psf / tL
;d"xsf ;b:ox?nfO{ Joj;flos zLk ljsf;, Joj:yfksLo zLk ljsf; tflndx? k|bfg ul/Psf]
/ ;xeflutfTds ljlwaf^ Joj;fos %gf}^ tyf k|j${g sfo{of]hgf agfO{ Joj;fo ;+rfngsf
nflu a:t'ut ^]jf tyf kx'r lalxg dlxnfsf nflu rfn'sf]if kl/rfng ul/Psf] b]lvG% .
2070.71 ;Dd Jofj;flos zLk ljsf; ;DaGwL tflnd 68260 hgfnfO{ / Joj;fod"ns zLk
ljsf; tflndf 122055 hgfnfO{ k|bfg ul/Psf] b]lvG% . pNn]lvt tflnd k|fKt dlxnf
;b:ox? dWo] sfo{qmdn] Joj;flos sfo{ z'? gu/]sf jf z'? u/]tfklg ljleGg ;d:ofn] ubf{
lg/Gt/tf lbg g;s]sf] kfOPsf] % -;d"xut %nkmn_ .

4=1=8 :yfgLo ;/sf/sf] ?kdf /x]sf] :yfgLo lgsfox? uf=lj=;=, gu/kflnsf, lhNnf ljsf; ;ldldt
nufot lhNnf:t/sf cGo ljifout lgosfx?n] dlxnf ljsf;df d"n k|jfxLs/)f ug]{ plrt
sfo{qmd dfkm{t dlxnf ljsf; sfo{qmd;+u ;xsfo{ ug'{ kg]{df sld b]lvg cfPsf] % . clxn]sf]
cj:yf / l:yltdf dlxnf ;+:yfx? lgs} ;+ul&t, lqmofzLn / nugzLn ;d]t b]lvPsf]n] o:tf
;+:yfx?nfO{ :yfgLo cfjZostfsf] klxrfg ug{ pkof]u ug'{ kg]{df ;f] gePsf] cj:yf ljBdfg
/x]sf] % . o;af/] lhNnfl:yt :yfgLo ljsf; clwsf/L nufot ljsf; ;DaGwL lgosfsf
k|d"vx?;+u %nkmn ubf{ s]lGb|o:t/af^ o; ;DaGwL dfu{bz{g gx'+bf ;xsfo{ ug{ sl&gfO{ ePsf]
eGg] wf/)ff /x]sf] % .

4=1=9 dlxnf ljsf; sfo{qmdn] dlxnfx?nfO{ ;+ul&t u/]sf dlxnf ;+:yfx?af^ art tyf C)f
kl/rfng u/L ;xsf/L P]g cGtu{t ul&t e} ;f]xL cg';f/ ;+rflnt /x]sf %g\ . ;xsf/L P]g
tyf lgodfjnLx? adf]lhd z]o/jfnf ;b:ox?sf] lxt tyf k|ltlglwTjdf ;+:yfsf] Joj:yfkg /

91
;+rng ug]{ ul/Psf] % . dlxnf ;+:yfx? gfkmfd'vL eGbf ;]jfd'vL ?kdf ;b:ox? aLr ckgTj
/ ;+:yfsf] lg/Gt/tfdf cufl* al( /x]sf %g\ eg] ;b:ox?sf] lj:tf/ u/L a(L dfqfdf nufgL
h'^fpg] tkm{ sfo{x? u/L ;b:ox?nfO{ Joj;flos sfo{sf C)f k|jfx ug{ ;Sg] ePsf %g\ .
;+:yfx?sf] C)f k|jfx s/Lj 90 k|ltzt /x]sf x'+bf pQm Jofhaf^ ;+:yf ;+rfng x'g ;Sg] /
C)f nufgLsf] dfWodaf^ dlxnfx?sf] cfly{s lqmofsnfkdf a[l$ x'g uPsf] % . s]xL ;+:yfx?n]
a}sx?af^ ;x'lnot C)f lnP/ ;d]t nufgL u/]sf] kfO{G% . o;/L ;xsf/L ;+:yf / a}lsé If]q
aLr ;xsfo{ x'g' /fd|f] xf] . dlxnf ;xsf/L ;+:yfx? cGo ;xsf/L ;+:yfsf] bf+hf]df bLuf] ?kdf
;+rfng ePsf] b]lvG% . o;df ldlxnf ;+:yfx?n] ;xsf/L P]g cGtu{t u&g eP kZrft dlxnf
ljsf; sfo{qmdsf] tkm{af^ ug'k
{ g]{ ;xlhs/)fsf] sfo{df k|efsf/L x'g g;s]sf] eGg] ;d"xut
%nkmn ;d"xut %nkmnaf^ b]lvg cfPsf] % .

4=1=10 n}lés lx+;f lgjf/)fsf] nflu dlxnf ljsf; sfo{qmdn] dlxnf ;d"x, ;+:yfx? dfkm{t PsLs[t
ljsf; sfo{qmd tyf ;]jf s]Gb| ;+rfng ub}{ cfPsf] / lhNnfdf ;DalGwt lgosfx?;+u ;dGjo
/ ;xsfo{ ug's
{ f ;fy} u}/;/sf/L ;+:yf dfkmt{ k'g{:yfkgf s]Gb|sf] ;]jf k|jfx ub}{ cfPsf] % .
;]jf s]Gb|x?sf] ;+rfngdf /fhg}lts x:tIf]k, ;+rfns ;+:yfnfO{ cgf}krfl/s ?kdf bjfj lbg] /
sltko lx+;fsf #^gfx?df ;DalGwt lgsfox?af^ c;xof]u tyf a(L ;do Joltt ug]{ h:tf
r'gf}ltsf] ;fdgf ug'{ k/]sf] b]lvG% .

cWoogsf l;nl;nfdf kfOPsf ;"rgf cg';f/ zf/Ll/s lx+;f 13=7 k|ltzt / zf/Ll/s tyf
of}ghGo lx+;f s/Lj 26 k|ltzt / #/]n' lx+;f ef]Ug] s/Lj 14 k|ltzt dlxnf /x]sf] kfOPsf]
% . o; kl/k]|Ifdf sfo{qmdn] ;d]l^Psf If]qdf sfo{qmdn] g;d]l^Psf] eGbf sd lx+;f x'g]
u/]sf] kfOPsf] % . To;}u/L lx+;f lj?$ ph'/L ug]{ klg sfo{qmdn] ;d]l^Psf] If]qdf s/Lj 50
k|ltzt /x]sf / sfo{qmdn] g;d]l^Psf If]qdf 19 k|ltzt /x]sf] % . o;/L #/]n' lx+;f lj?$
ph'/L ug]s
{ f] ;+Vof pT;fxj${s gx'gd
' f /fhg}lts :t/sf] bjfj ;d:ofsf] ?kdf /x]sf]n] ;dfwfg
ug{ c;xh ePsf] cj:yfsf] hfgsf/L ;fd"xut %nkmnaf^ b]lvg cfPsf] % .

4=1=11 ljBfno lad'v lszf]/Lx?sf] ax'cfoflds ljsf; ug]{ clek|fon] dlxnf ljsf; sfo{qmdn]
hLjgf]kof]uL l;k ljsf; tflnd, lszf]/f ljsf; tflnd, Joj;flos tflnd, :jf:Yo pkrf/
;xof]u, g]t[Tj Pj+ JolQmTj ljsf; ;DaGwL tflndf ;fdflhs r]tgf hfu/)f nufotsf
lqmofsnfkx? ;+rfng ub} cfPsf] % . o; sfo{df ;xeflutf u/fpg a:tL, j*f tyf uf=lj=;=
:t/df lszf]/L ;d"x ;+ul&t u/L sfo{qmdn] ;d]^\g vf]lhP tfklg ljs^ If]qsf a:tLx?sf
ljBfno ljd"v lszf]/Lx?nfO{ ;d]^g ;lsPsf] %|}g . o; sfo{qmdsf] r'gf}tLsf] ?kdf sfo{qmdn]
dlxnf ;+:yfdf lszf]/L k/fdz{stf{ gx'g' ;DalGwt lgsfoaf^ pknJw x'g] ;]jf, ;'ljwf / >f]t
;fwgdf lszf]/L ;d"xsf] kx'+r gx'g' /x]sf %g\ . sfo{qmd ;DaGwLdf lszf]/Lx?sf] ;Gt'li^ :t/
af/] x]bf{ clt ;Gtf]ifhgs 13=4 k|ltzt / ;Gtf]ifhgfs 20=5 k|ltzt /x]af^ a(L dfqfdf
lszf]l/x? c;Gt'li^ /x]sf] kfOof] .

92
4=1=12 dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] ljut 30 jif{ b]lvPsf] lg/Gt/tf / ;a} lhNnfsf uf=lj=;= tyf
gu/kflnsfsf j*fx?df ;+rfng ePaf^ dlxnfx?nfO{ ;+ul&t ug]{ / ;';"lrt x'g] sfo{df
k|efjsf/L /x]sf] % . dlxnfx?n] cfk\mgf] s'/f #/, ;dfh, ;+:yf tyf ;DalGwt lgsfodf /fVg
;Sg] Ifdtfdf s/Lj 85 k|ltzt /x]sf] cWoogaf^ b]lvPsf] % . dlxnfx?n] ljleGg #/fo;L
tyf cGo ljifodf lg)f{o ug]{ Ifdtfdf pNn]Vo a[l$ ePsf] kfOG% . ;e]{If)f cg';f/
kfl/jfl/ssf ljifodf lg)f{o ug]{ Ifdtfdf 78=3 k|ltzt, kfl/jfl/s :jf:Yodf 98=5 k|ltzt,
lzIffdf 63=5 k|ltzt, kz'kfngdf 94 -8 k|ltzt / b}lgs #/fo;L sfddf 72=5 k|ltzt
/x]sf] % . cWoogaf^ dlxnfx?;+u ;DalGwt ;fdflhs l/tLl/jfh, k/Dk/f cflbdf klg pNn]Vo
?kdf kl/jt{g ePsf] kfOG% . %fpkl* ;DaGwL sfo{qmd rn]sf lhNnfx? dWo] c%fd tyf
sflnsf]^df ul/Psf] cWogaf^ o; k|yf klxnf eGbf lgs} sd ePsf] / dlxnfx?df r]tgf
clea[l$ ePsf] b]vfpb% . To;}u/L dlxgfjf/L x'Fbf #/ jflx/ a:g] k|rngdf ;'wf/ cfPsf]
% . dlxnfx? klg sfhlqmof ug]{ / dnfdL hfg] h:tf k'?ifd"vL k|yfnfO{ lj:yflkt u/L pQm
sfo{df dlxnf ;xeflutf 33=6 jf^ 44=7 k|ltzt k'u]sf] % .

dlxnfx?n] ef]lu/x]sf s]xL ;+:sf/hGo s'/Lltx?sf ;DaGwdf ul/Psf] cWoogn] To:tf s'/Llt
tyf ;+:sf/x?nfO{ kl/jt{g ug]{ sfo{df ;+nUg /x]sf / ;+:sf/hGo s'/fx? h:t}M #'D^f] /fVg],
a'vf{ /fVg], %'jf%t, afnljjfx cflbdf ;d]t pNn]vlgo ?kdf kl/jt{g ePsf] cWoogaf^ b]lvg
cfPsf] % .

4=1=13 n}lés ;dtfsf] lx;fjn] dlxnf / k'?if aLr #/ leq / jflx/ x'g] ;a} vfn] lqmofsnfkx?df
;dfg cj;/ / ;xof]u x'g] u/]sf] b]lvG% . dlxnf ljsf; sfo{qmdaf^ dlxnf ;b:oxnfO{
;r]tgf, pTk|]/)ff / Ifdtf clea[l$ e} #/fo;L sfddf klg k'?ifsf] ;eflutf x'g],
%f]/f%f]/Lx?sf] lzIff, :jf:yo cflbdf e]befj Go"lgs/)f ;dfg cj;/ lbb} /fhg}lts, ;fdflhs,
cfly{s, ljsf;sf sfo{df ;d]t ;xeflutf a(\b} uPsf] cWoogn] b]vfPsf] % .

4=1=14 dlxnf ljsf; sfo{qmdaf^ ;d"x, ;ldlt tyf ;+:yfdf lapm k"+hL kl/rfng u/L nlIft ;d"xsf]
art kl/rfng, Joj;flos If]qdf nufgL, pTkfbgzLn lqmofsnfkx?af^ dlxnfx?sf] cfo
cfh{gdf a[l$ e} u/LjL Go"lgs/)fdf ;#fp k'u]sf] % . ljpm k"+hLsf] /sd ;d"x / ;+:yfn]
cfk\mgf] l:ylt ;'b[( ePkl% lkmtf{ ug]{ / ;f] /sd dlxnf ljsf; sfof{non] cGo ;+:yfx?nfO{
pknJw u/fpg] u/]sf] b]lvG% . o;n] u|fld)f If]qsf ljkGg dlxnfx?sf] cfodf a[l$ u/L
bLuf]kgf u/fpg ;d]t ;xof]u k'u]sf] % .

93
$=!=!% ;du| d"Nof+sg lgisif{

tflnsf g+= #$ M d"Nof+Ísgsf dfks ;"rsx?

d"NofÍg
qm=;+= dfks ;"rf+s d"NofÍgsf cfwf/x?
dfks
! cf}lrTo s  nlIft dlxnfx?df k'u]sf] sfo{qmdn] dlxnfsf] JolQmTj ljsf;
/ ;d"xLs/0f, ;dfj]zLs/0f / ;zlQms/0f x'g ;s]sf]
 cGt/f{li6«o k|ltj4tfx?nfO{ sfof{Gjog ug{
 cem} s/Lj *) k|ltzt nlIft ;d"xdf sfo{qmd lj:tf/ ul/g'
kg]{ ePsf]
 () k|ltzt eGbf a9L dlxnfn] sfo{qmdsf] cf}lrTo /x]sf]
@ k|efjsfl/tf v  ;d"x u7g, ;ldlt tyf ;+:yfut ?kdf art / nufgL
kl/rfngsf] a[l4 b/ !#=$ k|ltzt ePsf]
 ;xsf/Laf6 art /sd dWo] s/Lj (^ k|ltzt nufgL ePsf]
 Joj;flos ;d"xdf C0f k|jfx u/L cfo cfh{g / u/LjL
Go"lgs/0f ePsf]
 d"nk|jflxs/0f -!& k|ltzt ;d]l6Psf]_, ;dfj]lzs/0f -blnt
!^=! k|ltzt / hghftL ##=* k|ltzt, ;zlQms/0f -kfl/jfl/s
ljifodf &*=# k|ltzt / ahf/ vl/b tyf ljlqmdf ^#=%
k|ltzt dlxnfsf] lg0f{o ug]{ Ifdtf j[l4_
# sfo{bIftf u  ah]6sf] Joj:yf sfo{qmdd"vL / k|ultd"vL geO{ ;fna;fnL
ePsf]
 ;+rfng / sfo{qmd ah]6 s/Lj %) k|ltztsf] xf/fxf/L ePsf]
 sfo{qmd ah]6sf] () k|ltzt vr{ ePsf]
$ k|efj s  dlxnfsf] cfˆgf] ;d:of /fVg ;Sg] Ifdtfdf *% k|ltztn]
a[l4 ePsf]
 kl/jf/sf] lg0f{o ug]{ Ifdtf a[l4 ePsf] lzIff, :jf:y cflbdf
lg0f{o Ifdtfdf a[l4 ePsf]
 dlxnfsf] ;fdflhs kIfx?df kl/jt{g ePsf]
 dlxnfsf] s'/Llt, ;+:sf/df pNn]vgLo ePsf] kl/jt{g
 3/]n' tyf of}ghGo lx+;fdf 36\bf]qmd /x]sf]
 cfDbfgL / vr{ b'j}df a[l4 e} art a9b} uPsf]
% lbuf]kgf v  dlxnf ;+:yfx?df ckgTj / g]t[Tj k|efjsf/L ePsf]n] ;+:yfx?
lbuf]x'g] nufgL ePsf] /sd dWo] s/Lj () k|ltzt c;"nL x'g]
u/]sf]
 dlxnf ;+:yfx?sf] ;+Vof !^#^ / tby{ !%& ePsf] / jflif{s
?kdf ;+:yfsf] j[l4 ePsf]

94
^ clwsf/jfnf S dlxnf lasf; sfo{qmdn] ;+rfng u/]sf] art, C0f nufgL, pBd
;d'bfosf] Joj;fo, lszf]/L sfo{qmdx?df dlxnfx?sf] ;Gt'li6:t/ %) k|ltzt
;Gt'li6 eGbf a9L ePsf]

& ;dfj]zLs/0f S sfo{qmdn] ;d"xdf ;lDdlnt dlxnf dWo blnt, hghftL, / cGodf
qmdz !^=)@ Ü, ##=*% Ü, %)=!# Ü ;dfj]z u/]sf]
* ;du| lgisz{ V cfwf eGbf a9L hg;+Vof ePsf dlxnfsf] ljsf;sf nflu ;+rflng
dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 dlxnfx?sf] JolQmut Ifdtf clea[l4 e}
;fdflhs kl/jt{g / cfly{s pGgtLdf cu|;/ /xFb} uPsf] x'Fbf
sfo{qmd sf] cf}lrTo / dxTj :ki6 /x]sf] 5 .
cf}lrTo -s_ pRr cf}lrTok"0f{, -v_ k"0f cf}lrTo -u_ ;fdfGo cf}lrTok"0f{ -3_ cf}lrTo gePsf]
k|efjsfl/tf -s_ clt k|efjsf/L -v_ k|efjsf/L -u_ ;fdfGo k|efjsf/L -3_ k|efjsf/L gePsf]
sfo{bIftf -s_ clt sfo{bIftfk"0f{ -v_ sfo{bIftf -u_ ;fdfGo sfo{bIftf -3_ sfo{bIftf xfl;n gePsf]
k|efj -s_ clt k|efljt -v_ k|efljt -u_ ;fdfGo k|efljt -3_ s'g}klg k|efj gk/]sf]
bLuf]kgf -s_ clt bLuf]kg -v_ bLuf]kg -u_ ;fdfGo bLuf]kg -3_ bLuf]kg gePsf]
clwsf/jfnf ;d'bfosf] s= pRr ;Gt'li6, v= ;Gt'li6 u= ;fdfGo ;Gt'li6 3= c;Gt'li6
;Gt'li6
;dfj]zLs/0f s= pRr ;dfj]zL, v= ;dfj]zL u= ;fdfGo ;dfj]zL 3= ;dfj]zL gePsf]
;du| lgisz{ -s_ clt ;Gtf]ifhgs -v_ ;Gtf]ifhgs -u_ ;fdfGo ;Gtf]ifhgs -3_ ;Gtf]if gePsf]

%= ;'emfj / sfo{ of]hgf


%=! gLltut :t/df

dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] d"Nof+Íg cWoogsf] lgisif{ cg';f/ dlxnfx?nfO{ ;dli6ut ljsf; /
/fli6«o ljsf;sf] d'nwf/df ;dfj]z u/L ;dtfd"ns ;'zf;g Joj:yf sfod ug{ gLltut ?kdf
lgDg ;'emfj ul/Psf] 5 .

%=!=! dlxnfx?sf] ;dli6ut ?kdf ljsf; ug{sf nflu ;+rflnt dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 %@ nfv
nlIft ;d"x ;d]6g sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbO{g' cfjZos b]lvG5 . sfo{qmdsf] ;f]r tflnsf (Log
Frame) k'g/fjnf]sg u/L ;f]xL cg';f/sf sfo{qmd ;lxtsf] dlxnf ljsf;sf] u'? of]hgf th'{df
u/L sfo{ of]hgf ;d]t agfO{ cfufdL !) jif{ leq nlIft dlxnf;Dd k'Ug] u/L sfo{qmd nfu' ul/g'
kb{5 .

%=!=@ dlxnf ljsf; tyf afnaflnsf ;DaGwL sfo{qmdx? dlxnf tyf afnaflnsf dGqfno, ljefu tyf
cGt/f{li6«o bft[ lgsfo, cGt/f{li6«o tyf /fli6«o u}/ ;/sf/L ;+:yf cflb af6 ;+rflnt ePsf /
sltko sfo{qmdx?df bf]xf]/f]kgf x'g uPsf]n] o; ;DalGw Plss[t ug{ sfo{qmd ;+rfngdf Ps4f/
gLlt nfu' ug{ cfjZos 5 .

95
%=!=# nlIft ;d"x ;Dd sfo{qmdsf] kx'Fr clea[l4 ug{ sfo{qmdsf] lglZrt ;dofjlw, ;"rs, cfjZos
>f]tsf] Joj:yfkg / pko'Qmt hgzlQmsf] Joj:yf ul/g' kb{5 . dlxnf ljsf; sfo{qmddf to
ePsf sfo{qmdsf] nflu (Programme Budget) agfO{ ;f]xL cg';f/sf lqmofsnkfx? ;+rfng ul/g'
kb{5 .

%=!=$ dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 u7g ePsf ;d"x tyf ;+:yfx?nfO{ cGo ljifout lgsfo tyf
sfo{qmdx?n] klg pkof]u ug]{ gLlt cjnDjg ul/g' kb{5 . h;af6 Pp6} j8fdf ljleGg sfo{qmdn]
5'§f5'§} ;d"x u7g ug]{ / kl/rfng ug]{ sfo{df Go"lgs/0f eO{ df}h'bf ;d"xx? g} a9L lqmofzLn /
ultzLn / k|efjsf/L x'g ;Sg] b]lvPsf] 5 .

%=!=% dlxnf ljsf; jf/]df g]kfn ;/sf/n] cGt/f{li6«o :t/df u/]sf ;DwL, ;Demf}tf / k|ltj4tfx?
PsLs[t ?kdf dlxnf tyf afnaflnsf ljefunfO{ sfof{Gjog ug]{ OsfO{ / dGqfnonfO{ ;xlhs/0f
ug]{ lgsfosf ?kdf tf]ls To;nfO{ sfof{Gjog txdf n}hfg' kb{5 . ;fy} cGt/f{li6«o:t/sf
k|ltj4tfx?sf] sfo{Gjog ug]{ ;do cjlw ;d]t :ki6 ul/g' kb{5 .

%=@ dWod :t/df

%=@=! dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ cfjZos kg]{ s[lif, pBf]u, pBd ljsf;, kz' ljsf; cflbsf
lqmofsnkfx? ;DalGw ljifout ljefux? h:t}M s[lif ljefu, kz' ;]jf ljefu, 3/]n' tyf ;fgf
pBf]u ljefu cflb aLr sfo{ut Pstf / ;dGo u/L nlIft ;d"xx?nfO{ k|fljlws ;xof]u, If]qut
;xof]u pknJw u/fpg' kb{5 .

%=@=@ k|efjsf/L ?kdf ;+rflnt dlxnf ;+:yfx?nfO{ cfjZos kg]{ a}lsË ;]jf tyf ;'ljwf / nufgLsf]
If]qnfO{ km/flsnf] kfg{ /fli6«o:t/sf ;xsf/L tyf a}lsË ;]jf k|bfg ug]{ a}s tyf ljQLo
;+:yfx?;+u ;xsfo{ ug{ dlxnf ljsf; ljefun] ;xhLs/0f u/L lbg] sfo{gLlt agfO{ nfu' ug'{
kb{5 .

%=@=# dlxnfx?åf/f ;+rflnt Joj;flos ;d"xx?sf nflu cfjZos kg]{ k|fljlws ;]jf ;xh ?kdf k|fKt
ug{sf nflu ;DalGwt ljifout laefu, MEDEP, CTEVT tyf gLlh If]qsf ;+:yfx?;+u ;dGjo ul/g'
kb{5 .

%=@=$ Joj;flos ;d"xåf/f pTkflbt ;fdfu|Lx?sf] ahfl/s/0f ug{ s[lif ahf/, pBf]u afl0fHo ;+3
;+:yfx?;+u ;xsfo{sf] nflu ;xhLs/0f ul/g' kb{5 .

%=@=% ;d"x / ;ldltdf ;+slnt jrt /sdsf] ;'/Iffsf nflu ;+:yfdf oyf;So cfj4 u/L ;+:yfut ul/g'
kb{5 .

96
%=# ;+rfng :t/df

%=#=! sfo{qmdnfO{ a9L k|efjsf/L agfpg s]Gb|Lo:t/ b]lv lhNnf tyf :yfgLo:t/df bf]xf]/f] ;"rgf k|0ffnL
ljsf; u/L s'g} klg dlxnfnfO{ k/]sf] ;d:of / pgLx?sf] dfunfO{ ;Daf]wg ul/g] k|0ffnL ljsf;
u/L sfof{Gjog ul/g' kb{5 .

%=#=@ dlxnf ;d"x tyf ;+:yfx?n] klxrfg u/]sf ljleGg If]qut sfo{qmdx?nfO{ dlxnf tyf afnaflnsf
sfo{non] aflif{s sfo{qmddf ;dfj]z ug]{ / dlxnf ljsf; ;DalGwt cGo lgsfox? / ljifout
sfof{nosf] sfo{qmddf ;d]t ;dfj]z ug]{ Joj:yf ul/g' kb{5 .

%=#=# lg:s[o /x]sf ;d"x tyf ;ldlt / ;+:yfx?nfO{ ;lqmo u/fpg / ultlzn agfpg] tkm{ laz]if
sfo{qmd ;+rfng ul/g' kb{5 . cg'udg sfo{nfO{ k|efjsf/L agfO{ To:tf lg:s[o ;d"xnfO{ lgu/fgL
;d"xnfO{ ;lqmo u/fO{ ;xhLs/0f ug'{ kb{5 .

%=#=$ Joj;flos ;d"xsf nflu cfjZos kg]{ k|fljlws ;xof]u t'?Gt pknJw u/fpg dlxnf ljsf;
sfof{non] k|fljlws ;]jfsf] /f]i6/ agfO{ ;DalGwt k|fljlwsx?nfO{ ;]jf k|jfx ;DaGwL ;Demf}tf u/L
cfjZos ;]jf pknJw u/fpg] kl/kfl6 canDag ul/g' kb{5 .

%=#=% dlxnf ljsf; sfo{qmd cGtu{t w]/}h;f] lqmofsnfkx? Ps} k|s[ltsf / lhNnf:t/df Pp6}
tf}ntl/sfaf6 ;+rfng ug]{ ul/Psf] x'Fbf sfo{qmdsf] sfof{Gjog ljlwdf kl/jt{g u/L :yfgLo
cfjZostfnfO{ k|efjsf/L ?kdf k|fyldsLs/0f u/L ;Daf]wg ul/g' kb{5 . ;fy} sfo{qmdx? :yfgLo
lgsfo;Fu ;dGjo u/L ;+rfng ul/g' kb{5 .

%=#=^ lhNnfdf dlxnf tyf afnaflnsf ;DaGwL sfo{qmdx? ljleGg bft[ lgsfo, cGt//fli6«o tyf /fli6«o
u}/ ;/sf/L ;+:yfx?åf/f ;+rflnt u/Lb} cfPsf] / dlxnf ljsf; sfof{no;+u ;dGjo ;d]t x'g]
gu/]sf]n] o; ;DaGwL sfo{qmdsf] th{'df / sfof{Gjodf Psåf/ k|0ffnL sfod u/L dlxnf tyf
afnaflnsf sfof{nosf] ;dGjodf ;+rfng ul/g' kb{5 .

%=#=& dlxnf ;+:yfaf6 ul/g] nfugLnfO{ Joj;flos / cfo–cfh{gd"ns sfddf s]lGb|t u/L cGo
nfugLnfO{ lg?T;fxL ug]{ lsl;dsf Joj:yf ul/g' kb{5 .

%=#=* ;kmn ?kdf ;+rfngdf /x]sf dlxnf ;+:yfx?;+u ;xsfo{ ug]{ gLlt ckgfO{ ;f] ;+:yf dfkm{t dlxnf
ljsf; sfo{qmdsf yk lqmofsnkfx? lj:tf/ ul/g' kb{5 .

%=#=( dlxnf ljsf; sfo{qmdn] 3/]n' lx+;f, of}ghGo lx+;f h:tf ;dflhs, ljs[tLx?sf] Go"lgs/0f ug{
;3fO{ /x]sf] cj:yfdf o; sfo{qmdsf l;kmfl/;df s/jfxL clu a9fpg] kg]{ af/] lgoddfg} Joj:yf
ul/g' kb{5 .

97
%=#=!) dlxnf ljsf; sfof{nonfO{ cfjZos kg]{ ef}lts tyf cTofjZos ;/ ;'ljwf pknJw u/fpg] of]hgf
tTsfn z'? ul/g' kb{5 .

%=#=!! dlxnf ;d"x, ;ldlt / ;+:yfx?n] aflif{s ?kdf k|fKt u/]sf] pknAwLnfO{ dlxnf tyf afnaflnsf
ljefun] PsLs[t u/L ;fj{hlgs/0f ug]{ / /fli6«o pknAwLdf ;dfj]z ug]{ Joj:yf ug'{ kb{5 .

98
tflnsf g+= #%M Joj:yfkg sfo{ of]hgf

l;=g+= ;'emfj ul/Psf a'Fbfx? lqmofsnfkx? lhDd]jf/ lgsfo ;dofjlw


! ;dli6ut ?kdf dlxnf ljsf; gLlt, gLltut, ;f]rtflns k'g/fjnf]sg ug]{ / u'? /fli6«o of]hgf cfof]u ! jif{
;f]rtflns cBfjlws / u'? of]hgf tof/L of]hgf tof/ ug'{ kg]{ dlxnf afnaflnsf ! jif{
dGqfno
;+;b ;lrjfno
@ /fli6«o:t/sf] ;+oGq agfO{ sfo{qmddf /fli6«o of]hgf cfof]u / ;DalGwt dGqfnon] /fli6«o of]hgf cfof]u ! jif{
Ps?ktf sfod ug]{ sfo{ gLlt dlxnf ljsf; sfo{qmd /fli6«o sfo{ gLlt agfO{ dlxnf afnaflnsf
nfu' ug]{ dGqfno tyf cGo
dGqfno
# dlxnf ;d"xnfO{ g} cGo lgsfo, sfo{qmdn] sfo{qmd tyf ljifotu lgsfoaf6 u7g ul/g] dlxnf afnaflnsf ! jif{
kl/rfng / pkof]u ug]{ gLlt 5'§} ;d"x eGbf dlxnf ;d"xnfO{ pkof]u ug]{ dGqfno tyf cGo
gLlt agfO{ nfu' ug]{ dGqfno
$ afnaflnsf ljefu / cGo ljifout s[lif ljefu, kz' ;]jf ljefu, 3/]n' tyf ;fgf dlxnf afnaflnsf @ aif{
ljefux? ljr sfo{ut Pstf / ;dGo u/L pBf]u ljefu cflbdf /x]sf k|fljlw ;]jf nlIft dGqfno tyf cGo
nlIft ;d"xx?nfO{ k|fljlws ;xof]u, If]qut ;d"xx?nfO{ lbOg] k|s[of cufl8 a9fpg] dGqfno tyf ljefux?
;xof]u lbg]
% /fli6«o:t/sf ;xsf/L tyf a}lsË ;]jf /fli6«o:t/sf ;xsf/L tyf a}lsË ;]jf k|bfg ug]{ dlxnf afnaflnsf @ aif{
k|bfg ug]{ a}s tyf lalQo ;+:yfx?;+u a}s tyf lalQo ;+:yfx?;+u sf/f]jf/ ug{] dGqfno tyf cGo
sf/f]jf/ ug{ dlxnf ljsf; ljefun] sfo{gLlt agfO{ nfu' ug]{ dGqfno tyf ljefux?
;xhLs/0f u/L lbg] sfo{gLlt agfpg]
^ k|fljlws ;]jf ;xh ?kdf k|fKt ug{sfnflu Joj;flos ;d"xx?sf nflu cfjZos kg]{ dlxnf afnaflnsf ! aif{
;DalGwt ljifout laefu, CTEVT tyf k|fljlws ;]jf ;xh ?kdf k|fKt ug{sf nflu dGqfno tyf cGo
gLlh If]qsf ;+:yfx?;+u ;dGjo ug]{ ;DaGwLt ljifout laefu, CTEVT tyf gLlh dGqfno tyf ljefux?
If]qsf ;+:yfx?;+u ;dGjo ug]{
& dlxnf ;d"x tyf ;+:yfx?n] klxrfg u/]sf dlxnf ;d"x tyf ;+:yfx?n] klxrfg u/]sf dlxnf afnaflnsf @ aif{
ljleGg If]qut sfo{qmdx?nfO{ dlxnf tyf ljleGg If]qut sfo{qmdx?nfO{ ;ldIff uf]li7df dGqfno tyf jefu
afnaflnsf sfo{non] aflif{s sfo{qmdsf] 5nkmn u/L ;dfj]z ug]{
?kdf lng]

99
l;=g+= ;'emfj ul/Psf a'Fbfx? lqmofsnfkx? lhDd]jf/ lgsfo ;dofjlw
*= l:s[o /x]sf ;d"x tyf ;ldlt / ;+:yfx? Xfn ;Dd l:s[o /x]sf ;d"x tyf ;ldlt / dlxnf afnaflnsf @ aif{
nfO{ ;lqmo / ultlzn agfpg] tkm{ laz]if ;+:yfx?nfO{ ;lqmo u/fpg / ultlzn agfpg] dGqfno tyf jefu
vfnsf] sfo{ th'{df ug]{ vfnsf sfo{ ;+rfng tof/ u/L nfu' ug]{
( Joj;flos ;d"xsf nflu cfjZos kg]{ k|fljlws ;]jf lbg] ljifout lgsfosf k|fljlws dlxnf afnaflnsf ! aif{
k|fljlws ;xof]u t'?Gt pknJw u/fpg tyf gLhL If]qsf k|fljlwssf] /f]i6/ agfpg] dGqfno tyf jefu
dlxnf ljsf; sfof{non] k|fljlws ;]jfsf]
/f]i6/ agfO{ ;]jf lbg]
!) lglZrt sfo{qmdsf] 9fFrfdf kl/jt{g u/L sfo{qmdsf] 9fFrfdf kl/jt{g k|utLd"vL tyf dlxnf afnaflnsf ! aif{
k|efjsf/L ?kdf k|utLd"vL tyf kl/0ffdd"vL sfo{qmd ;+rfng ug]{ dGqfno tyf jefu
kl/0ffdd"vL sfo{qmd ;+rfng ug]{
!! sfo{qmdsf] th{'df / sfof{Gjodf Psåf/ dlxnf ljsf; sfof{no;+u ;dGjo u/L Psåf/ dlxnf tyf afnaflnsf ! jif{
k|0ffnL sfod u/L dlxnf tyf afnaflnsf k|0ffnL sfod u/L dlxnf tyf afnaflnsf sfof{no
sfof{nosf] ;dGjodf lhNnf:t/sf sfof{nosf] ;dGjodf sfo{qmd th{'df /
sfo{qmd ;+rfng ug]{ sfof{Gjodf ;+rfng ug]{

100
tflnsf dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] nuk|m|]d -gd"gf_

sYo ;f/f+z (Narrative Summary)


kl/If0f of]Uo ;"rsx? (Objectively
kl/If0fsf dWodx? (Means of Verification)
d"Vo cg'dfgx?
Verifiable Indicators) (Asumptions)
nIo (Goals) dlxnfx? /lfi6|\o ljsf;sf] d"n k|jxdf /fli6«o:t/sf ;"rgf k|0ffnLx? tyf tYof+sx? :ki6 ;/sf/L gLlt tyf
dlxnf ;zlQms/0f u/L d"n ;dfj]zL x'g] z}lIfs :t/ / cfodf a[l4 sfo{qmd
k|jfxLs/0faf6 dlxnfsf] ;dtfd"ns
?kn] hLjg:t/ clea[l4 u/L xs,
lxtsf] ;+/If0f Pj+ k|awg{ ug]{
k|efj (Impact) /fli6«o u/LjLsf] /]vf d'gLsf dlxnfx?sf] /fli6«o tYof+ssf cfwf/df ePsf] ;'wf/ sfo{qmdsf] lg/Gt/tf /
sfo{If]qdf u/LjL Go"gLs/0f e} hLjg k|ltzt . k|ofKt >f]t ;fwg
:t/df ;'wf/ x'g] kl/rfng
k|ltkmn c;/ (Effects) ;d'bfodf cfwfl/t sfo{qmdaf6 ;d"xdf ;d"xdf cfa4 dlxnf ;b:of
n}lËs d"nk|jfxLs/0f cfj4 e} dlxnf ;xeflutf ;+:yfdf ;b:o ;+Vof
dlxnf ;zQmLs/0f dlxnf art kl/rfng e} k|lt JolQm dlxnf ;d"xsf] art / To;sf] a[l4
artaf6 cfod"ns If]qdf nufgL ;+:yfddf ePsf] art tyf nufgLsf] b/
;fdflhs ;dfj]zLs/0f dlxnf ;d'x / ;+:yfdf pk]lIft ju{,
blnt, lk5l8Psf dlxnfsf] ;dfj]zL
;+Vof
lqmofsnfksf] k|ltkmn (Outputs) ;+hfn ;b:ox?sf] ;fd"xLs/0f ;+hfnsf ;b:ox? ;dfj]zL ;+VofTds a[l4
n}lËs d"nk|jfxLs/0f ;d'x tyf ;d'bfodf n}lËs ;dtf b/
dlxnf ljsf; ljefusf] k|ltj]bg
dlxnf ;zQmLs/0f
k|hgg :jf:yotf k"j{ k|;'lt ;]jf k|fKt ug]{ dlxnf ;+Vof /fli6«o:t/sf] tYof+s
k|hgg :jf:yo ;DaGwL tflnd k|fKt ;d"xsf ;b:on] k|hgg :jf:y tflnd k|fKt
dlxnf ;+bof
dft[ d[To' b/df sdL /fli6«o ;"rgf

101
sYo ;f/f+z (Narrative Summary)
kl/If0f of]Uo ;"rsx? (Objectively
kl/If0fsf dWodx? (Means of Verification)
d"Vo cg'dfgx?
Verifiable Indicators) (Asumptions)
n}lËs ;r]tgf kl/jf/ lgof]hgfsf ;fwgsf] k|of]udf /fli6«o tYof+s
k'?if ;xeflutf
dlxnfsf] xs clwsf/df ;dfgtf ;dfg xs clwsf/sf] sfg"gL tyf hgr]tgf
hLjg pkof]uL lzIff dlxnfn] cfˆgf] s'/f /fVg ;Sg] af]Ng ljkGg dlxnfnfO{ tflnd, lzIff
;Sg] / xs lxtsf nflu kxn ug{ ;Sg] dlxnf lx+;fdf cfPsf] sdL
;+:yfut ljsf; dlxnf4f/f ;+rflnt ;+:yfsf] ;+Vof dlxnf ljsf; aflif{s k|ltj]bg
;+:yfsf ;b:ox?sf] ;+Vof
;+:yfsf] ;fwf/0f ;efdf pkl:ylt
k[hL / nfugLsf] cj:yf
Jofj;flos cfh{gsf cj;/ dlxnf ;+:yfsf ;b:ox?sf] zLk ljsf; zLk ljsf; tflnd nPsf dlxnfsf] ;+Vof
u/L pBd Joj;fo ;+rfng ug]{ b/ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] k|ltj]bg
;b:ox? dWo] b'O{ ltxfO{n] k|ToIf tyf
k/f]If ?kdf pBd Joj;fo u/L cfo
cfh{g ePsf]
;fd;bflos ljsf;df ;lqmotf dlxnf ;+:yfsf] ;lqmotfdf ;fd'bflos ;d"x tyf ;+:yfsf ;b:ox? :yfgLo lgsfo pkef]Qmf ;ldlt u7g
ljsf; lgdf{0f jf ;fd’bflos tyf cGo ;fd'bflos ljsf;sf pkef]Qmf ubf{ kf/blz{tf sfod
lqmofsnfkdf ;+nUgtf ;ldltdf ;+dfj]zL gePsf] v08df ;xefuL
## k|ltzt dlxnf ;xeflutf x'g g;Sg] .
;fdflhs ;dfj]zLs/0f

dlxnf ;+:yfdfem ;dfj]zL ljkGg ju{ tyf lk5l8Psf, blnt, ljkGg ju{, lk5l8Psf ju{, blnt, hghftLsf]
;+j]bgzLntf hghftL dlxnfx?sf] ;d"x tyf ;+:yfdf ;b:o ;+Vof
;dfj]zL tL ju{x?sf] ;+:yfsf] g]t[Tj txdf /x]sf] ;+Vof
dlxnf ;+:yfdfem ltgLx?sf] lg0f{o
k|lqmof tyf g]t[Tj jf/] 5nkmn

102
sYo ;f/f+z (Narrative Summary)
kl/If0f of]Uo ;"rsx? (Objectively
kl/If0fsf dWodx? (Means of Verification)
d"Vo cg'dfgx?
Verifiable Indicators) (Asumptions)
kx'Frdf k|fyldstf nlIft dlxnf ljkGg tyf kx'Fr gk'u]sf /fli6«o:t/sf tYof+sx?
nfO{ tx cg';f/ kx'Fr clea[l4 ePsf]
lqmofsnfkx? (Activities)

nlIft dlxnfsf] klxrfg / blnt, hghftL tyf ljkGg tyf u/LjLsf] ;d"xdf ;b:o ;+Vof -jflif{s k|ltj]bg_
;d"xLs/0f /]vfd'lg /x]sf dlxnfx?nfO{ ;d"xdf
cfj4
;d"x u7g / kl/rfng ;d"x u7g ;+Vof / ;b:o ;+Vof ;d"x / ;b:o ;+Vof alfif{s k|ltj]bg
dlxnf ;+:yfsf] :yfkgf / ;+rfng :yfkgf ePsf ;+:yf ;+Vof / tby{ ;+:yf ;+:yf btf{ ;+Vof, tby{ ;+:yf ;+Vof alfif{s
;+Vof k|ltj]bg
JolQmTj ljsf;sf k|lzIf0f tflnd k|fKt ;b:o ;+Vof lhNNff k|ltj]bg / cg'lzIf0f k|ltj]bg
-;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f
cfwf/e"t tflnd
dlxnf k'?if ;dljsf; tflnd
;f;' a'xf/L cGt/lqmof
k|hgg :j:Yo ;r]tgf tflnd_ cflb
;+:yfut ljsf; / ;xeflutf ;lqmo / lg:s[t ;+:yf dlxnf ljsf; ljefusf] alif{s k|ltj]bg
;+:yfut ljsf; tflnd k|fKt ug]{ ;+Vof
Joj;flos dlxnf ;d"x ljsf; Jofj;flos dlxnf ;d'X ;+Vof Joj;foLs lhNnf l:ylt sfof{nosf] k|ult k|ltj]bg
tflnd k|fKt dlxnf ;+Vof
u/LjLlj?4 dlxnf cleofg u/LjLsf] /]vfd'gL /x]sf dlxnfsf] /fli6«o:t/sf] tYof+s, lhNnf k|ltj]bg
;dfj]zL ;+Vof
ljBfno ljd'v lszf]/Lx?sf] laBfno ljd'v lszf]/Lx?sf] ;d"x / lhNnf sfof{nox?sf] k|ltj]bg
ax'cfoflds ljsf; ;b:o ;+Vof tflnd k|fKt lszf]/Lsf] ;+Vof
tflnd k|fKt lszf]/Lx?

103
sYo ;f/f+z (Narrative Summary)
kl/If0f of]Uo ;"rsx? (Objectively
kl/If0fsf dWodx? (Means of Verification)
d"Vo cg'dfgx?
Verifiable Indicators) (Asumptions)
Afn clwsf/sf] ;Daw{g afn clwsf/ ;DaGwL cled"lvs/0f, lhNnf afn ;dGjo ;ldltsf] cfs8f
sfo{qmd
n}lËs lx+;f lgjf/0f PsLs[t PsLs[t sfo{qmd / nfeflGjt dlxnf lhNnf sfof{nox?sf] k|ltj]bg, nfeflGjt
sfo{qmd dlxnfsf] ;+Vof
d"n k|jfxLs/0fdf ;Dks{ lgsfo ;]jf ;Dks{ lgsfoaf6 ul/Psf] dlxnf ;xefuL dlxnf;+usf] ul/Psf] ;Dks{ / ;xefuL
;+Vof
;fdflhs kl/rfng ;fdflhs kl/rfngdf dlxnf ;xefuL dlxnfsf] ljlelGg pkef]Qmf ;ldlt tyf
;dflhs ;Ghfnndf ;xeflutf
;"rgf lzIff / ;+rf/ ;"rgf d"ns kl/kq, klqsf, kfDkn]6 ;"rgf k|jfx tyf hfu/0fsf] cj:yf
lzIff d'ns sfo{qmd / k'l:tsf
lg/If0f tyf cg'udg rf}dfl;s lgl/If0f tyf cg'udg lgl/If0f tyf cg'udg k|ltj]bg
aflif{s ;ldIff / k|ult

104
cg";"lr !
3/w'/L ;e]{If0f gd"gf kmf/fd
Questionnaire Code No:

/fli6«oof]hgf cfof]usf] ;lrjfno


dlxnf lasf; sfo{qmdsf] k|efjsf/Ltf d"NofË+sg cWoog
;d"xsf dlxnf ;b:o;+u ul/g] cGt/jftf{ k|ZgfjnL
! ;fdfGo ljj/0f
!=! lhNnf ============================ !=@ gu/kflnsf÷ uf=lj=;=======================================
!=# j8f g+================== !=$ a:tL 6f]nsf] gfd===========================================
!=% u0fssf] gfd ========================================================
!=^ lgl/Ifssf] gfd ===================================================

@= kfl/jf/Ls ljj/0f
@=! kl/jf/d"nLsf] gfd=================================================
@=@ cGt/jftf{ lbg] dlxnfsf] gfd, y/ =======================================================hft÷hftL======================
@=# dlxnf ;d"xsf] gfd ===================================================================cfj4 ePsf] aif{===================
@=$ kfl/jf/Ls ljj/0f
qm=;+= gfd gftf lnËM pd]/ a}jflxs z}lIfs d'Vo k]zf /f]huf/Ldf
l:ytL ;+:yfdf 3/aflx/ uPsf] eP
ljtfPsf] jif{
! cGt{jftf{ lbg] dlxnfsf]
gfd

@
#
$
%
^
&
*
(
!)
sf]8 =
dlxnfsf] gftf lnËM a}jflxs l:ytL lzIff k]zf /f]uuf/Lsf] nflu uPsf]
:yfg
!=>LdtL÷>Ldfg @= 5f]/f #= != k'?if != ljjflxt != lg/If/ !=s[lif @=Jofkf/ #=hflu/ != lhNnf leq
5f]/L $=efO{ %= jlxgL ^= @= dlxnf @= cljjflxt @= ;fIf/ $=dhb'/ %=a}b]lzs @= lhNnf jflx/
gftL & gfltgL *= a'xf/L #= t]>f]lnËML #=ljwjf÷ljb'// # cf}krfl/s lzIff /f]huf/L ^=u[lx0fL # ef/t
(= ebf÷eb} !)= elthf $=kf/kfr's] u/]sf] lnPsf] eP z}lIfs &=lzIf0f *=cGo $= vfl8 d'n's
!!= cGo %= ljjfx ug]{ pd]/ ;+:yfdf ljtfPsf] %= blIf0f k'la{ Pl;of
k'u]sf] jif{ ^= cGo b]z

2
@=% tkfO{ a;fO{ ;/fO{ u/]/] cfpg' ePsf] xf] sL

xf] xf]Og

olb xf] eg] slxn] b]lv oxf a:b} cfpg' ePsf] 5 < ;fn ============================

@=^ tkfOsf] 3/sf] s:tf] lsl;dsf] 5 atfpg'xf]; .


l;=g+= 3/sf] lsl;d dlxnf ;d"xdf dlxnf ;d"xdf
cfj4 x'g' eGbf cfj4 ePkl5
cufl8
!= cf/ l;=l;= -9nfg u/]sf]_ lkn/ ePsf] kSsL 3/
@= 9'Ëf tyf O6fsf] ufx|f] l;d]G6 hf]8fO ePsf] / h:tf jf 9'Ëf jf 6fon 5fgf
ePsf] kSsL 3/
#= 9'Ëf tyf O6fsf] ufx|f] df6f] hf]8fO ePsf] / 9'Ëf jf v/sf] 5fgf ePsf] sRrL
3/
$= 5jfnL jf v/ 5fgf dfq ePsf] sRrL 3/ 6x/f

@=& tkfO{sf] 3/ kl/jf/sf] hUuf hldg af/] atfpg'xf];\ .


l;=g+= hUuf dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' eGbf cufl8 dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5
hldg PsfO{ l;+lrt cl;+lrt hDd hUufsf] PsfO{ l;+lrt cl;+lr hDd hUufsf]
hldg hldg hUuf :jfldTj hldg t hUuf :jfldTj
hldg Df k' hldg hldg d k'
!= v]t
@= jf/L
hDdf
gf]6M PsfO{ kxf8df /f]kfgL t/fOdf ljufxf, s7\7f

@=* tkfO{sf] 3/ kl/jf/sf] hUuf hldgsf] pTkfbg af/] atfpg' xf];


dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' eGbf cufl8 –pTkfbg s]=hL= df_ dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5 -pTkfbg s]=hL= df_
Wfg ds} ux' sf]bf] hf} hDdf wfg ds} ux' sf]bf] hf} hDdf

@=( 3/kl/jf/sf] cfk\mgf] s[lif pTkfbgaf6 vfg k'Ug] ;DaGwL ljj/0f -lrGx nufpg]_
l;=g+= vfg k'Ug] cjlw dlxgf dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' eGbf cufl8 dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5
!= # dlxgf eGbf sd
@= #-^ dlxgf
#= ^-( dlxgf
$= (-!@ dlxgf
%= vfP/ art x'g]

3
@=!) tkfOsf] pTkfbgaf6 vfg gk'u]sf] cj:yfdf s'g >f]taf6 k'¥ofpg' x'G5 ?
l;=g+= cfo>f]tx? lrGx nufpg]
!= Hofnfbf/L sfdaf6
@= a}b]lzs /f]huf/Lsf] /sdaf6
#= gf]s/Laf6
$ Jofkf/, Joj;foaf6
%= cGo ===========================
@=!! tkfO{sf] kl/jf/sf] cfDbfgLsf d"Vo >f]tx? s] s] x'g / tL >f]taf6 jflif{s slt cfDbfgL x'G5 atfpg'xf];.
l;=g+= cfDbfgLsf >f]tx? dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' eGbf cufl8 dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5
>f]tdf lrGx nufpg] aflif{s cfDbfgL ? >f]tdf lrGx nufpg] aflif{s cfDbfgL ? df
df
!= s[lif
@= kz'kfng
#= ;/sf/L tyf lghL hflu/
$= Jofkf/
% a}b]lzs /f]huf/Lsf] lak|]if0f
^ Hofnf dhb'/L
&= cGo
* hDdf

@=!@ tkfO{sf] kl/jf/sf] vr{ s] s] df x'g] ub{5 / tL vr{ jflif{s ?kdf slt x'g] ub{5 atfpg'xf];._
l;=g+= vr{ ug]{ If]qx? dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' eGbf cufl8 dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5
vr{df lrGx nufpg] aflif{s vr{ ? df vr{df lrGx nufpg] aflif{s vr{ ? df
!= lzIffdf
@= :jf:yodf
#= nQf sk8fdf
$= vfB ;fdfgx?df
% rf8kj{x?df
^ 3/ agfpg] tyf dd{tdf
&= cGo
* hDdf

#=! tkfO{sf] uf=lj=;=df dlxnf ljsf;sf s'g s'g sfo{qmd ;+rfng ePsf 5g / tkfO{sf] ;xeflutf jf/] atfpg'xf]; .
l;= ;+rflnt sfo{qmd ;+rflnt ePsfdf -lrGx ;xeflutf ePsf]df -lrGx nufpg'xf];_
g+= nufpg'xf];_ ePsf] gePsf]
! nlIft dlxnfsf] klxrfg / ;d"xLs/0f
@ JolQmTj ljsf;sf nflu k|f/lEds k|lzIf0f
# ;+:yfut ljsf; / ;xeflutf
$ u/LjL la?4 dlxnf cleofg
% lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf;
^ afn clwsf/sf] ;Da4g
& n}lËs lx+;f lgjf/0f
* cGo========================================

4
#=@ tkfO{sf] ljrf/df dlxnf ljsf; sfo{qmdaf6 ;+rflnt lqmofsnfkx? tkfO{sf]nflu slQsf] ;fGble{s
5g\ ?
;fGble{s 5g ;fGble{s 5}gg\

#=# dlxnf ljsf; sfo{qmdn] tkfO{nfO{ ;d"xdf cfj4 x'g / ;+ul7t ?kdf cufl8 a9\g ;xof]u u/]sf] 5 <
5 5}g yfxf 5}g

;xof]u k'u]sf eP tkfO{nfO{ s:tf] k|sf/n] ;xof]u ePsf] 5 <


s_
v_
u_

#=$ tkfO{ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf ;d"x afx]s s'g} cGo ;d"xdf cfa4 x'g' ePsf] 5<
5 5}g
olb 5 eg]
s_ ;d"xsf] ;+Vof===================
v_ ;d"xsf] lsl;d====================
u_ art eP dfl;s art /sd ?==================
=
#=% tkfO{ cfj4 x'g' ePsf] ;d"xx? dWo] s'g ;d"xsf] lqmofsnfkdf a9L ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
s_ ;d"xsf] gfd====================
v_ ;+rfng ug]{ ;+:yf=============================
u_ ;Gt'li6sf] sf/0f=====================================

#=^ xfn cfj4 /xg' ePsf] dlxnf ;d"xdf tkfOsf] ;+nUgtf ;DaGwL hfgsf/L lbg'xf]; .
s_ dlxnf ;d'x u7g ePsf] aif{===============================================
v_ dlxnf ;d"xdf a;]sf] ;fn=======================
u_ ;d"xsf] ;b:o ;+:of================================
3_ ;d"xdf tkfO{sf] kb ================================

#=& tkfO{n] dlxnf ljsf; sfof{qmdsf] ;d"xdf /xL u/]sf lqmofsnfkx? jf/] hfgsf/L lbg' xf]; .
s_ dfl;s art /sd ? ======================
v_ tflnddf ;xefuL ePsf ljifox?
l;=g+= tflndsf] ljifo lnP lrGx nufpg] tflndsf] cjlw -lbgdf_
! ;d"x ;b:ox?sf] cg'lzIf0f
@ cfwf/e't tflnd
# g]t[Tj tyf ;+:yfut ljsf; tflnd
$ Joj;fod'ns zLk ljsf; tflnd
% sfg"gL ;r]tgf hfu/0f tflnd
^ ;fdflhs ;dfj]zLs/0f tflnd
& ;f;' a'xf/L lar cGt{lqmof tflnd
& cGo===============================================

5
u_ dlxnf ljsf; sfo{qmddf ;+rflnt tflnd sfo{qmdsf] tflnd cjlw k|ofKt 5 ls 5}g atfpg'xf]; .

5 5}g

3_ dlxnf ljsf; sfo{qmd cGt/ut ;+rflnt tflndsf] ljifoa:t' pko'Qm 5 ls 5}g atfpg'xf]; .
5 5}g

pQm tflndsf ljifo afx]s cGo yKg' kg]{ ljifo s'g} eP atfpg'xf];

! =============================================
@= ============================================

ª_ ;d"xsf] cfj4tfaf6 cfk\mgf] egfO{ /fVg ;Sg] Ifdtf clea[l4 ePsf] 5


5 5}g

#=* tkfOn] lng' ePsf] tflndaf6 lhjg lgjf{x ug{ tyf Ifdtf clea[l4df sltsf] pkof]uL /x]sf] 5 <
Hofb} pkof]uL]≠%, pkof]uL≠$, l7s l7s} ≠#, s]xL dfqfdf pkof]uL ≠@ pkof]uL 5}g≠!, [....]

#=( ;d"xsf] ;b:otf tyf u7g ePsf] a]nfdf tkfO{sf] ;lqmo ;xeflutf /x]sf] lyof] .
s_ lyof] v_ lyPg

#=!) dlxnf ljsf; sfo{qmd / dlxnf ;d"xsf] pb]Zo af/] ;d"x u7g ubf{ tkfO{nfO{ hfgsf/L u/fOPsf] lyof]<
s_ lyof] v_ lyPg

#=!! olb lyof] eg] s:n] hfgsf/L u/fPsf] xf]<


s_ ;+:yfdf /x]sf dlxnfx?n]
v+_ ;fdflhs kl/rfnsn]
u_ dlxnf :jo+;]jLsfn]
3_ cGo===================

#=!@ tkfO ;d"xsf] a}7sdf s;/L ;xefuL x'g] ug'{ ePsf]] 5 <
s_ dfl;s lgoldt ?kdf
v_ ;d"xn] af]nfPsf] a]nfdf dfq
u_ aflif{s a}7sdf dfq
3_ a}7s a:g] gj:g] yfxf gePsf]
ª_ cGo=========================================================

#=!# tkfO{sf] ;d"xdf ;fdflhs kl/rfnssf] e"ldsf slt pkof]uL / k|efjsf/L /x]sf] 5 .
clt k|efjsf/L]≠%, k|efjsf/L≠$, l7sl7s} ≠#, sd k|efasf/L ≠@ k|efjsf/L gePsf] ≠!, [....]

#=!$ tkfO{sf] ;d"xn] ;b:ox?sf] enfO{ tyf pGgtLsf nflu sltsf] k|efjsf/L e"ldsf v]Ng ;s]sf]] 5 .
clt k|efjsf/L]≠%, k|efjsf/L≠$, l7sl7s} ≠#, sd k|efasf/L ≠@ k|efjsf/L gePsf] ≠!, [....]

6
#=!% tkfOnfO{ k/]sf ;d:ofx? dlxnf ;d"xdf /fVbf s;/L lng] ul/Psf] 5 .
uxg tl/sfn]≠%, /fd|/L≠$, l7sl7s} ≠#, s]xL dfqfdf ≠@ ;d:ofdf g} ;'lgb}g ≠!, [....]

#=!^ tkfO{ dlxnf ;ldltdf x'g' x'G5 <


5 5}g

#=!& tkfO{ dlxnf ;d"xåf/f ;+rflnt s'g} ;xsf/L ;+:yfsf] ;b:o jf kbflwsf/L x'g'x'G5<
5' 5}g
olb x'g' x'G5 eg],
s_ ;b:o ePsf] jif{ ====================
v_ kbflwsf/L eP kb====================
u_ jflif{s ?kdf a}7sdf efu lnPsf] k6s===================

#=!* pQm ;xsf/L] ;+:yfaf6 C0f lng' ePsf] 5<


5 5}g

obL 5 eg],
s_ slxn] lng' ePsf] ldlt =========================
v_ slt /sd lng' ePsf] xf] ?sd ? ======================
#=!( pQm C0f /sd s'g s'g sfo{df vr{ ug]{ u/]sf 5 < -ax'pQ/ x'g ;Sg]_
s_ 5f]/f 5f]/Lsf] lzIffdf
v_ cfk\mgf] / kl/jf/sf] :jf:y pkrf/df
u_ kz' k+lIfx? vl/b ug{
3_ ;fdflhs sfo{x? ug{
ª_ a}b]lzs /f]huf/df k7fpg
r_ 3/ agfpg jf hUuf lsGg
5_ pBd Joj;fo ug{
h_ cGo =====================================

#=@) cfkm'n] lng' ePsf] C0f ltg'{ ePsf] eP ;f] sf] ljj/0f lbg' xf]; .
s_ ;fjf jfkt ?==================
v_ Jofh jfkt ?==================
u_ s'g >f]taf6 C0f ltg'{ ePsf] xf] ====================================
3_ ltg{ jf+sL ;fjf Jofh /sd ? =============================

olb ltg{ jf+sL 5 eg] ltg{ g;s]sf] d"Vof sf/0f ================================================================

#=@! dlxnf ;xsf/L ;+:yfaf6 tkfO{nfO{ slt kmfObf ePsf] 5 <


Hofb} kmfObf ePsf]≠%, kmfObf k'u]sf≠$, l7sl7s} ≠#, s]xL dfqfdf ≠@ kmfObf 5}g≠!, [....]
#=@@ tkfOn] s'g} pBd tyf Joj;fo ;+rfng ug'{ ePsf] 5 <
5 5}g

olb 5 eg],
7
s_ pBd Joj;fosf] k|sf/ ================================
v_ nufgL ePsf] k'hL ?===================================
u_ pQm k'hL dWo] ;d"xsf] C0f ?========================= cfk\mgf] lghL /sd ?=================
3_ pBd Joj;fosf] ahf/ If]q :yfgLo afx\o
ª_ pQm pBd Jojj;fo ;+rfng ug{ zLk ljsf; tflnd lng' ePsf] xf]
xf] xf]Og

#=@# dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] dfWodaf6 afx]s cGo >f]taf6 pBd tyf Joj;fo ;+rfng ug'{ ePsf] eP
ljj/0f lbg'xf]; .
s_ pBd Joj;fosf] k|sf/ ================================
v_ nfugL ePsf] k'hL ?===================================
#=@$ pBd Joj;foaf6 cfly{s ljsf; tyf hLljsf]kfh{gdf k'u]sf]] ;xof]u < -ax'pQ/ x'g ;Sg]_
s_ 3/sf] vr{ 6fg{
v_ k'g nufgL ug{
u_ cfodf a[l4 ug{
3_ an aflnsfsf] kf]if0fdf
ª_ kl/jf/sf] lzIff tyf :jfYyodf
r_ cGo=======================================
#=@% tkfO{n] ;+rfng ug'{ ePsf] pBd Joj;fodf tkfO slQsf] ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, ;Gt'i6 gePsf≠! [.......]
$=! dlxnf ljsf; sfo{qmddf ;xefuL e} tkfOsf] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf NofPsf] kl/jtg{ af/] atfpg'xf];
-ax'pQ/sf] ;+efjgf_
l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? ;d"xdf cfa4 x'g cufl8 ;d"xdf cfa4 ePkl5
! kfl/jf/Ls ljifox?df :jo+ lg0f{o ug]{
@ 5/ l5d]s, ;d"x / ;d'bfosf] lg0f{o ug]{
# :yfgLo ;+3 ;+:yfdf lg0f{o ug]{
$ k|hgg :jf:y jf/]df
% ahf/df vl/b tyf ljlqm ug{df
^ ;DktL a]rlavg ug{df
& /fhlglts ;xeflutf jf/] lg0f{o ug{
* ;fdflhs l/lt l/jfhdf
( b}lgs 3/of;L sfddf
!) kz'kfng
!! kfl/jf/Ls :jf:yo
!@ lzIffdf

$=@ tkfO{sf] pk/f]Qm ljifodf lg0f{o ug]{ jf/] slQsf] ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, ;Gt'i6 gePsf≠! [.......]

8
$=# dlxnf ljsf; sfo{qmdn] tkfO{sf] ;fdflhs Pj+ ;+:s[lts kIfdf kl/jt{g NofPsf] 5 ls 5}g
atfpg'xf]; -ax'pQ/sf] ;+efjgf_
l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? ;d"xdf cfa4 x'g cufl8 ;d"xdf cfa4 ePkl5
5 5}g 5 5}g
! 5fpkl8 k|yf
@ dlxgfjf/L x'+bf 3/ jflx/ a:g]
# v]tLkftL ubf{ xnf] hf]Tg]
$ sfh lqmof ug]{
% dnfdL hfg]
^ ;fdflhs Pj+ wfld{s sfo{df afhf ahfpg]
& cGo

$=$ dlxnf ljsf; sfo{qmdn] 3/of;L ;+:sf/hGo kIfdf kl/at{g NofPsf] 5 ls 5}g atfpg'xf]; -ax'pQ/sf] ;+efjgf_
l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? ;d"xdf cfa4 x'g cufl8 ;d"xdf cfa4 ePkl5
5 5}g 5 5}g
! 3/ kl/jf/sf ;b:ox? vfglkg ubf{
@ 3'D6f] /fVg]
# a'vf{ /fVg]
$ 5'jf5't ;DaGwdf
% Afnljjfx
^ a}sNof ÷afn ljwjf
& Psn dlxnf ljwjf ljjfx
* cGo
%=! pTkfbgsf] ljlqm ljt/0fdf ahf/ kx'rsf] cj:yf s:tf] 5 atfpg'xf]; <
l;=g+= ahf/ If]q dlxnf ;d"xdf cfj4 x'g' cufl8 dlxnf ;d"xdf cfj4 ePkl5
nfUg] ;do -306f ÷ldg]6_ :yfgsf] nfUg] ;do -306f ÷ldg]6_ :yfgsf] gfd
gfd
k}bnaf6 ufl8jf6 k}bnaf6 ufl8jf6
! :yfgLo ahf/
@ d"Vo ahf/

^=! k|hgg :jf:yo


^=!=! ljjfx ePsf] jif{ -;fn_======================================
^=!=@ klxnf] aRrf hGd]sf] ldlt -;fn_==================
^=!=# kl5Nnf] aRrf hGd]sf] ldlt -;fn_==================
^=!=$ hDdf hGd]sf ;Gtfg 5f]/f =========================== 5f]/L==================
^=!=% xfn hLljt ;Gtfg 5f]/f=============================== 5f]/L=================
^=!=^ kl/jf/ lgof]hgsf] ;fwg k|of]u u/] gu/]sf]
u/]sf]5 u/]sf]5}g
olb u/Lsf] 5 eg] .
s_ :yfoL
v_ c:yfoL
9
^=!=& :tgkfg
s_ tkfO{n] aRrfnfO{ :tgkfg u/fpg' x'G5

u/fPls 5' u/fPls 5}g

olb u/fPsf] 5 eg] slxn];Dd :tgkfg u/fpg' ePsf] lyof]


s_ aif{======================dlxgf====================
v_ b}lgs k6s ============================

^=!=* :tgkfg u/fpg] cfdf tyf aRrfnfO{ kf]lifnf] vfg]s'/f vfg' ePsf] 5
vfPsf] 5 vfPsf] 5}g

^=@ k|hgg :jf:Yo ;DaGwL1fg tyf r]tgf sxfaf6 yfxf kfpg' ePsf] lyof]< -ax'pQ/ x'g]_
l;=g+= r]tgfsf dfWox? ;d"xdf cfa4 x'g cufl8 ;d"xdf cfa4 ePkl5
! dlxnf ljsf; sfo{qmd
@ 5/ l5d]s
# dlxnf :jo+;]ljsf
$ ;fyLefO{
% /f]l8of] l6=le=
^ :jf:yo sfo{qmd

^=# tkfO{n] s'g} 3/]n' lx+;f ef]Ug' ePsf] 5 ls 5}g <

5 5}g v'nfpg grfxg]

^=$ olb lx+;f ef]Ug' ePsf] eP s'g k|sf/sf] lx+;f ef]Ug' ePsf] 5
s_ zfl/l/s lx+;f v_ dfgl;s lx+;f u_ ;DktLsf] lx+;f 3_ of}lgs lx+;f
^=% dlxnf ljsf; sfo{qmd nfu' eP kl5 tkfO{sf] 3/kl/jf/df 3/]n' lx+;fsf] s:tf] b]Vg' x'G5 <
s_ klxnf eGb sd
v_ klxnf h:t}
u_ a9b} uPsf]
3_ vf;} sdL gePsf]

^=^ dlxnf ljsf; sfo{qmd nfu' eP kl5 tkfO{sf] ;d'bfodf dlxnf lx+;fsf] s:tf] b]Vg' x'G5 <
s_ klxnf eGb sdL x'Fb} uPsf] 5
v_ klxnf h:t} 5
u_ a9b} uPsf] 5
3_ vf;} sdL ePsf] 5}g

^=& dlxnf k|lt x'g] u/]sf] lx+;f tyf lae]bsf jf/]df sfg"gL ljifosf] hfgsf/L 5 <
5 5}g

olb 5 eg] sxfaf6 lng' ePsf] xf]


10
s_ /]l8of] l6=le= tyf kqklqsfaf6
v_ dlxnf ljsf; sfo{noaf6 lbOPsf] tflndaf6
u_ cGo tflndaf6
3_ ;fyLefO{af6
ª_ cGo

^=* tkfO{sf] ;d"xn] 3/]n' lx+;fdf sfg"gL pkrf/sf] nflu ph'/ ug'{ ePsf] 5 <
5 5}g
olb 5 eg]
s_ :yfgLo lgsfo
v_ dlxnf tyf jfnaflnsf sfo{nodf
u_ k|x/L sfof{no
3_ lhNnf k|zf;g sfof{nodf
ª_ cbfnt
r+ cGo

^=( dlxnf lasf; sfo{s|dn] dlxnfsf kIfdf s'g} sfg'g kl/at{g ug{ d2t u/]sf] 5 ls 5}g atfpg'xf]; <
s_ 5 v_ 5}g u_ yfxf5}g
olb yfxf 5 eg] dlxnf ;DaGwLs'g s'g sfg'g kl/at{g ug{{ d2t u/]sf] 5 atfpg'xf];<
s_=========================================================================================================
v_=========================================================================================================
u_==========================================================================================================
3_===========================================================================================================

^=!) tkfO{sf] 3/df s'g vfg]kfgLsf] >f]t pkof]u ug'{ ePsf] 5 <
qm=;+= vfg]kfgLsf] >f]t ;d"xdf cfa4 x'g cufl8 ;d"xdf cfa4 ePkl5
>f]t b}lgs kfgL eg{ / >f]t b}lgs kfgL eg{ /
cf];f/ k;f/ ug{ nfUg] cf];f/ k;f/ ug{
;do -ldg]6_ nfUg] ;do -ldg]6_
! kfOk k|0ffnLsf] lghL wf/f
@ lghL 3/ sDkfp8 leq ePsf] Ogf/,
s'jf -Ogf/, 6\o'ja]n, h]6 kDk tyf
kDk+
# ;fj{hlgs wf/f
$ l5d]sLsf] wf/f
% l5d]sLsf] Ogf/, sjf -Ogf/, 6\o'ja]n,
h]6 kDk tyf kDk+
^ jiff{tsf] kfgL ;+sng
& vf]nf, kf]v/L
* cGo ==============================

^=!! kfgL cf];f/ k;f/ / eg{ nfUg] ;do art eP ;f] ;dosf] s;/L pkof]u ug'{ ePsf] 5 <
s_ s/];f jf/L

11
v_ pBd Jofj;fo
u_ ;/;kmfO ÷3/ofl; sfddf 3_ afn aRrfsf] x]/rfx
ª_ cGo=====================

^=!@ tkfO{n] s'g k|sf/sf] zf}rfno k|of]u ug'{ x'G5 -:jf:yo tyf ;/;kmfO{_ lrGx nufpg' xf]; .
l;=g+= zf}rfnosf k|sf/ dlxnf ;d"xdf dlxnf ;d"xdf
cfj4 x'g cufl8 cfj4 ePkl5
! cflw'lgs kSsL zf}rfno kfgL / lgsf; ePsf]
@ cflw'lgs kSsL zf}rfno kfgL ePsf] t/ lgsf;
gePsf]
# 3/ jflx/ agfPsf] kfgL ljgfsf] zf}rfno
$ vf8n vgL agfPsf] zf}rfno
% ;fj{hlgs zf}rfno
^ l5d]sLsf] zf}rfnodf
& v'nf If]qdf

^=!# zf}rfno k|of]u ul/;s] kl5 ;fj'g kfgLn] xft 3'g] ug'{ ePsf] 5 ls 5}g <
!= 5 @= 5}g
^=!$ tkfO{sf] ;d"x jf tkfO{ nufot slt hgf j8f gful/s dGrdf /xg' ePsf] 5 <
!= 5 @= 5}g
olb 5 eg]
j8f gful/s dGr================
;xefuL ;b:of ;+Vof===============

^=!% s] tkfO{ tkfO{sf] If]qdf x'g] ljsf; lgdf{0fsf sfdsf] nflu ul7t pkef]Qmf ;ldltdf ;xefuL x'g' x'G5<
!= x'G5 @= x'Fb}g #= yfxf 5}g

olb x'g'x'G5 eg] ;ldltsf] gfd lbg'xf];==================================================================================

^=!^ olb ;xefuL x'g' ePsf] eP, s'g kbdf j;L sfd ;DkGg ug'{ ePsf] 5 <
!= kb ========================================== @= a}7sdf pkl:ylt k6s============================

^=!& ljsf; lgdf{0fsf sfo{df pkef]Qmf ;ldltsf] kl/rfngdf sltsf] ;Gt'i6 x'g' x'G5 <
clt ;Gtf]ifhgs = ;Gtf]ifhgs l7s} c;Gt'i6 clt c;Gt'i6

^=!* tkfO{sf] g]t[Tjdf s'g} pkef]Qmf ;ldlt jf ;d"x ;lqmo ?kn] sfo{ ;DkGg ul/Psf] 5 <
!= 5 @= 5}g
olb 5 eg] s'g ;ldlt jf ;d"x gfd lbg'xf];\ ====================================================================

^=!( tkfO{ s'g} ;xsfl/ ;+:Yffdf cfa4 x'g'x'G5 <

olb x'g'x'G5 eg]

12
^=@) tkfO{sf] ;d"x cfj4 /x]sf] ;xsf/L ;+:yfsf] ;+rfngdf tkfO{sf] e"ldsf s] /x]sf] 5
s_ ;+:yfsf] kbflwsf/L
v_ ;fwf/0f ;b:o
u_ artstf{
&=! pQm ;+:yfsf] art / nufgLaf6 ;+:yfsf] lg/Gt/tf x'g]df sltsf] laZj:t x'g'x'G5 .
w]/} laZj:t≠%, laZj:t≠$, l7sl7s} ≠#, eGg ;lsGg ≠@, lg/Gt/ gx'g]≠! [.......]
&=@ dlxnf ljsf; sfo{qmddf nlIft ;d"xsf] 5gf}6, j8f / uf=lj=;= :t/df dlxnfx?sf] ;+u7flgs u7g
k|lqmodf tkfO{ sltsf] ;Gt'i6 x'g' x'G5 .
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, c;Gt'i6≠! [.......]
&=# n3' pBd :yfkgf / ;+rfngdf ePsf] k|fljlws ;xof]u cflbdf sfo{qmdaf6 ePsf] ;xof]udf slt
;Gt'i6 x'g' x'G5 .
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, c;Gt'i6≠! [.......]
&=$ lszf]/Lx?sf] lasf;df o; sfo{qmdaf6 u/]sf lqmofsnfkx?df slt ;Gt'i6 x'g'x'G5 .
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, c;Gt'i6≠! [.......]
&=% art tyf C0f ;xsf/L ;+:yfaf6 tkfO{sf] ;d"xsf ;b:ox?nfO{ u/]sf] ;]jfdf slt ;Gt'i6 x'g'x'G5 .
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, c;Gt'i6≠! [.......]

&=^ tkfO{sf] ;+:yfaf6 x'g] nfe tyf kmfObfsf] ljt/0f ;dfg ?kdf ePsf] 5, 5}g
!= 5 @= 5}g
olb 5}g eg] lsg x'g g;s]sf] xf]nf ====================================================================

&=& tkfO{sf] ljrf/df dlxnf ljsf; sfo{qmdn] s:tf s:tf kmfObfx? / ;sf/fTds sfo{ ePsf 5g\ <
s_
v_
u_
3_
&=* tkfO{sf] ljrf/df dlxnf ljsf; sfo{qmddf s:tf ;d:of / ;jfnx? /x]sf 5g\\ <
s_
v_
u_
3_

&=( dlxnf lasf; sfo{s|dn] ;fa{hflgs ;'g'jfO{ u/]sf] tkfOnfO{ yfxf 5 ls 5}g atfpg'xf]; <

s_ 5 v_ 5}g u_ yfxf 5}g

&=( tkfO{sf] ljrf/df dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L agfpg s] s:tf sfo{x? ug'{ knf{ <
s_
v_
u_
3_
13
wGojfb .
;e]{o/sf] gfd =================================== ;xL ldlt========================================

;'k/efOh/sf] gfd================================== ;xL ldlt=======================================

3/w'/L ;e]{If0f ul/Psf] 3/sf] gS;f

pQ/ lbzf

14
Questionnaire Code No:

/fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno


dlxnf lasf; sfo{qmdsf] k|efjsf/Ltf d"NofË+sg cWoog
dlxnf ljsf; sfo{qmd gePsf If]qdf dlxnf;+u ul/g] cGt/jftf{ k|ZgfjnL
! ;fdfGoljj/0f
!=! lhNnf ============================ !=@ gu/kflnsf÷ uf=lj=;=======================================
!=# j8f g+================== !=$ a:tL 6f]nsf] gfd===========================================
!=% ;e]{stf{sf] gfd ========================================================
!=^ ;'k/efOh/sf] gfd ===================================================

@= kfl/jf/Ls ljj/0f
@=! kl/jf/d"nLsf] gfd=================================================
@=@ cGt{jftf{ lbg] dlxnfsf] gfd, y/ =======================================================hft÷hftL======================
@=# dlxnf ;d"xsf] gfd ===================================================================cfj4 ePsf] aif{===================
@=$ kfl/jf/Ls ljj/0f
qm=;+= Gfd gftf lnËM pd]/ a}jflxs z}lIfs d'Vo k]zf /f]huf/Ldf 3/
l:ytL ;+:uyfdf aflx/ uPsf]
ljtfPsf] eP
jif{
! cGt{jftf{ lbg] dlxnfsf]
gfd

@
#
$
%
^
&
*
(
!)
sf]8 =
dlxnfsf] gftf lnËM a}jflxs l:ytL lzIff k]zf /f]uuf/Lsf] nflu uPsf]
:yfg
!=>LdtL÷>Ldfg @= 5f]/f #= != k'?if != ljjflxt != lg/If/ !=s[lif @=Jofkf/ #=hflu/ != lhNnf leq
5f]/L $=efO{ %= jlxgL ^= @= dlxnf @= cljjflxt @= ;fIf/ $=dhb'/ %=a}b]lzs @= lhNnf jflx/
gftL & gfltgL *= a'xf/L #= t]>f]lnËML #=ljwjf÷ljb'// # cf}krfl/s lzIff /f]huf/L ^=u[lx0fL # ef/t
(= ebf÷eb} !)= elthf $=kf/kfr's] u/]sf] lnPsf] eP z}lIffs &=lzIf0f *=cGo $= vfl8 d'n's
!!= cGo %= ljjfx ug]{ pd]/ ;+:yfdf ljtfPsf] %= blIf0fk'la{ Pl;of
k'u]sf] jif{ ^= cGo b]z

15
@=% tkfO{ a;fO{ ;/fO{ u/]/ cfpg' ePsf] xf] sL
xf] xf]Og

olb xf] eg] slxn] b]lv oxf a:b} cfpg' ePsf] 5 < ;fn ============================

@=^ tkfOsf] 3/sf] s:tf] lsl;dsf] 5 atfpg'xf]; .


l;=g+= 3/sf] lsl;d lrGx nufpg'xf];
!= cf/ l;=l;= -9nfg u/]sf]_ lkn/ ePsf] kSsL 3/
@= 9'Ëf tyf O6fsf] ufx|f] l;d]G6 hf]8fO ePsf] / h:tf
jf 9'Ëf jf 6fon 5fgf ePsf] kSsL 3/
#= 9'Ëf tyf O6fsf] ufx|f] df6f] hf]8fO ePsf] / 9'Ëf jf
v/sf] 5fgf ePsf] sRrL 3/
$= 5jfnL jf v/ 5fgf dfq ePsf] sRrL 3/ 6x/f

@=& tkfO{sf] 3/ kl/jf/sf] hUuf hldg af/] atfpg' xf];


PsfO{ l;+lrt hldg cl;+lrt hDd hUuf hUufsf] :jfldTj
hldg hldg d k'
!= v]t
@= jf/L
hDdf
gf]6M PsfO{ kxf8df /f]kfgL t/fOdf ljufxf, s7\7f

@=* tkfO{sf] 3/ kl/jf/sf] hUuf hldg x'g] pTkfbgaf/] ] atfpg' xf];


Wfg ds} ux' sf]bf] hf} hDdf

@=( 3/kl/jf/sf] cfk\mgf] s[lif pTkfbgaf6 vfg k'Ug] ;DaGwLljj/0f


l;=g+= vfg k'Ug] cjlw dlxgf -lrGx nufpg]_
!= # dlxgf eGbf sd
@= #-^ dlxgf
#= ^-( dlxgf
$= (-!@ dlxgf
%= vfP/ art x'g]

@=!) tkfOsf] pTkfbgaf6 vfg gk'u]sf] cj:yfdf s'g >f]taf6 k'¥ofpg' x'G5 ?
l;=g+= cfo>f]tx? lrGx nufpg]
!= Hofnfbf/L sfdaf6
@= a}b]lzs /f]huf/Lsf] /sdaf6
#= gf]s/Laf6
$ Jofkf/, Joj;foaf6
%= cGo ===========================
16
@=!! tkfO{sf] kl/jf/sf] cfDbfgLsf d"Vo >f]tx? s] s] x'g / tL >f]taf6 jflif{s slt cfDbfgL x'G5
atfpg'xf];._
l;=g+= cfDbfgLsf] >f]t >f]tdf lrGx nufpg] aflif{s cfDbfgL ? df
!= s[lif
@= kz'kfng
#= ;/sf/L tyf lghL hflu/
$= Jofkf/
% a}b]lzs /f]huf/Lsf] lak|]if0f
^ Hofnf dhb'/L
&= cGo
* hDdf

@=!@ tkfO{sf] kl/jf/sf] vr{ s] s] df x'g] ub{5 / tL vr{] jflif{s ?kdf slt x'g] ub{5 atfpg'xf];._
l;=g+= vr{sf lzif{s vr{df lrGx nufpg] aflif{s vr{ ? df
!= lzIffdf
@= :jf:yodf
#= nQf sk8fdf
$= vfB ;fdfgx?df
% rf8kj{x?df
^ 3/ agfpg] tyf dd{tdf
&= cGo
* hDdf

#=! tkfO{nfO{ dlxnf lasf; sfo{s|daf/] yfxf 5 ls 5}g atfpg'xf]; <


s_ 5 v_ 5}g
 

olb yfxf 5 eg] o;n] s] s] sfd u5{<


s_=================================
Vf_=======================================
u_ ========================================

#=@ tkfO{ dlxnf ljsf; sfo{qmdsf ;d"x afx]s cGo s'g} dlxnf ;d"xdf cfa4 x'g' ePsf] 5<
5 5}g

olb 5 eg]
s_ ;d"xsf] gfd===================
v_ ;d"xsf] lsl;d====================
u_ art eP dfl;s art /sd ?==================
3_ ;d'xn] ug]{ sfd ==============================================================================================================
=
#=# tkfO{ cfj4 x'g' ePsf] ;d"xx? dWo] s'g ;d"xsf] lqmofsnfkdf a9L ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
s_ ;d"xsf] gfd====================

17
v_ ;+rfng ug]{ ;+:yf=============================
u_ ;Gt'li6sf] sf/0f=====================================
#=$ xfn cfj4 /xg' ePsf] dlxnf ;d"xdf tkfOsf] ;+nUgtf ;DaGwL hfgsf/L lbg'xf]; .
s_ dlxnf ;d"xdf a;]sf] ;fn=======================
v_ ;d"xsf] ;b:o ;+:of================================
u_ ;d"xdf tkfO{sf] kb ================================
#=$ tkfO{n] dlxnf ;d"xdf /xL u/]sf lqmofsnfkx? af/] hfgsf/L lbg'xf];\ .
s_ dfl;s art /sd ? ======================
v_ tflnddf ;xefuL ePsf ljifox?
u_ tkfO{n] ;d'xaf6 C[0f lnPsf] eP /sd ? =========================
3_ ;d"xsf] cfj4tfaf6 cfk\mgf] egfO{ /fVg ;Sg] Ifdtf clea[l4 ePsf] 5
5 5}g
#=^ ;d"xsf] ;b:otf tyf u7g ePsf] a]nfdf tkfO{sf] ;lqmo ;xeflutf /x]sf] lyof] .
s_ lyof] v_ lyPg

#=& tkfO ;d"xsf] a}7sdf s;/L ;xefuL x'g] ug'{ ePsf]] 5 <
s_ dfl;s lgoldt ?kdf
v_ ;d"xn] af]nfPsf] a]nfdf dfq
u_aflif{s a}7sdf dfq
3_ a}7s a:g] gj:g] yfxf gePsf]
ª_ cGo=========================================================
#=* tkfOnfO{ k/]sf ;d:ofx? dlxnf ;d"xdf /fVbf s;/L lng] ul/Psf] 5 .
uxg tl/sfn]≠%, /fd|/L≠$, l7sl7s} ≠#, s]xL dfqfdf ≠@ ;d:ofdf g} ;'lgb}g ≠!, [....]
#=( tkfO{s'g} ;xsf/L ;+:yfsf] ;b:o jf kbflwsf/L s] x'g' x'G5 <
5 5}g
olb x'g' x'G5 eg],
s_ ;b:o ePsf] jif{ ====================
v_ kbflwsf/L eP kb====================
u_ jflif{s ?kdf a}7sdf efu lnPsf] k6s===================

olb 5}g eg] k|:g+ g+ #=!# df hfg]


#=!) pQm ;xsf/L] ;+:yfaf6 C0f lng' ePsf] 5 <
5 5}g

obL 5 eg],
s_ slxn] lng' ePsf] ldlt =========================
v_ slt /sd lng' ePsf] xf] ?sd ? ======================
#=!! pQm C0f /sd s'g s'g sfo{df vr{ ug]{ u/]sf 5 < -ax'pQ/ x'g ;Sg]_
s_ 5f]/f 5f]/Lsf] lzIffdf

18
v_ cfk\mgf] / kl/jf/sf] :jf:y pkrf/df
u_ kz' k+lIfx? vl/b ug{
3_ ;fdflhs sfo{x? ug{
ª_ a}b]lzs /f]huf/df k7fpg
r_ 3/ agfpg jf hUuf lsGg
5_ pBd Joj;fo ug{
h_ cGo =====================================

#=!@ cfkm'n] lng' ePsf] C0f ltg'{ ePsf] eP ;f] sf] ljj/0f lbg'xf];\ .
s_ ;fjf jfkt ?==================
v_ Jofh jfkt ?==================
u_ s'g >f]taf6 C0f ltg'{ ePsf] xf] ====================================
3_ ltg{ jf+sL ;fjf Jofh /sd ? =============================

olb ltg{ jf+sL 5 eg] ltg{ g;s]sf] d"Vof sf/0f ================================================================

#=!# ;xsf/L ;+:yfaf6 tkfO{nfO{ slt kmfObf ePsf] 5 <


Hofb} kmfObf ePsf]≠%, kmfObf k'u]sf≠$, l7sl7s} ≠#, s]xL dfqfdf ≠@ kmfObf 5}g≠!, [....]

#=!$ tkfOn] lng' ePsf] Joj;flos tyf zLk ljsf; tflndaf6 s'g] pBd tyf Joj;fo ;+rfng ug'{ ePsf]
5<
5 5}g

olb 5 eg],
s_ pBd Joj;fosf] k|sf/ ================================
v_ nfugL ePsf] k'hL ?===================================
u_ pQm k'hL dWo] ;d"xsf] C0f ?========================= cfˆgf] lghL /sd ?=================
3_ pBd Joj;fosf] ahf/ If]q :yfgLo afx\o

$=!% tkf+O{n] s'g} Aofa;flos l;k jf tflnd lng' ePsf] 5 <


s_ 5 v_ 5}g

olb 5 eg] Aofa;flos zLk jf tflnd s'g ;+:yfaf6 kfpg'eof] atfpg'xf]; <

;+:yfsf] gfdM ====================================================tflndsf] ljifo====================================

#=!^ pBd Joj;foaf6 cfly{s ljsf; tyf hLjLsf]kfh{gdf k'u]sf]] ;xof]u < -ax'pQ/ x'g ;Sg]_
s_ 3/sf] vr{ 6fg{
v_ k'g nufgL ug{
u_ cfodf a[l4 ug{
3_ an aflnsfsf] kf]if0fdf
ª_ kl/jf/sf] lzIff tyf :jf:Yodf
r_ cGo=======================================
19
#=!& tkfO{n] ;+rfng ug'{ ePsf] pBd Joj;fodf tkfO slQsf] ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, ;Gt'i6 gePsf≠! [.......]
#= !* tkfO{n] ;+rfng u/]sf] pBd Aofa;fodf slt hgfn] /f]hufl/ kfPsf 5g atfpg'xf];\<
===================hgf

#=!( lt dWo slt hgf cf+kmg} 3/sf x'g'x'G5 atfpg'xf];<


============================hgf
$=! tkfO{ ;xefuL ePsf] ;d"xsf] ;xof]un] lg0f{o ug]{ Ifdtfdf] kl/jtg{ NofPsf] 5 ls 5}g < -ax'pQ/sf]
;+efjgf_
lrGx nufpg]
l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? 5 5}g
! kfl/jfl/s ljifox?df :jo+ lg0f{o ug]{
@ 5/ l5d]s, ;d"x / ;d'bfosf] lg0f{o ug]{
# :yfgLo ;+3 ;+:yfdf lg0f{o ug]{
$ k|hgg :jf:y jf/]df
% ahf/df vl/b tyf ljlqm ug{df
^ ;DktL a]rlavg ug{df
& /fhlglts ;xeflutf af/] lg0f{o ug{
* ;fdflhs l/lt l/jfhdf
( b}lgs 3/of;L sfddf
!) kz'kfng
!! kfl/jfl/s :jf:Yo
!@ lzIffdf

$=@ tkfO{sf] pk/f]Qm ljifodf lg0f{o ug]{ jf/] slQsf] ;Gt'i6 x'g'x'G5 <
w]/} ;Gtf]ifhgs≠%, ;Gtf]ifhgs≠$, l7sl7s} ≠#, sd ;Gt'i6 ≠@, ;Gt'i6 gePsf≠! [.......]
$=# tkfOsf] ;dfhdf ;fdflhs Pj+ ;+:s[lts kIfdf ePsf] kl/jt{g ;DaGwdf atfpg'xf]; -ax'pQ/sf]
;+efjgf_

l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? lrGx nufpg]


5 5}g
! 5fpkl8 k|yf
@ dlxgfjf/L x'+bf 3/ jflx/ a:g]
# v]tLkftL ubf{ xnf] hf]Tg]
$ sfh lqmof ug]{
% dnfdL hfg]
^ ;fdflhs Pj+ wfld{s sfo{df afhf ahfpg]
& cGo

$=$ 3/of;L ;+:sf/hGo kIfdf kl/jt{g ePsf] 5 ls 5}g <-ax'pQ/sf] ;+efjgf_

20
l;=g+= kl/jt{gsf If]qx? lrGx nufpg]
5 5}g
! 3/ kl/jf/sf ;b:ox? vfglkg ubf{
@ 3'D6f] /fVg]
# a'vf{ /fVg]
$ 5'jf5't ;DaGwdf
% Afnljjfx
^ a}sNof ÷afn ljwjf
& Psn dlxnf ljwjf ljjfx
* cGo

%=! pTkfbgsf] ljlqm ljt/0fdf ahf/ kxF'rsf] cj:yf s:tf] 5 .


l;g+= ahf/ nfUg] ;do -306f ÷ldg]6_ :yfgsf] gfd
k}bnaf6 ufl8jf6
! :yfgLo ahf/
@ d"Vo ahf/

^=! k|hgg :jf:yosf] l:ylt


^=!=! ljjfx ePsf] jif{======================================
^=!=@ klxnf] aRrf hGd]sf] ldlt -;fn_==================
^=!=# kl5Nnf] aRrf hGd]sf] ldlt -;fn_==================
^=!=$ hDdf hGd]sf ;Gtfg 5f]/f =========================== 5f]/L==================
^=!=% xfn hLljt ;Gtfg 5f]/f=============================== 5f]/L=================
^=!=^ kl/jf/ lgof]hgsf] ;fwg k|of]u u/] gu/]sf]
u/]sf]5 u/]sf]5}g

olb u/Lsf] 5 eg] .


s_ :yfoL
v_ c:yfoL

^=!=& :tgkfg
s_ tkfO{n] aRrfnfO{ :tgkfg u/fpg' x'G5

u/fPsf] 5 u/fPsf] 5}g

olb u/fPsf] 5 eg] slxn];Dd :tgkfg u/fpg' ePsf] lyof]


s_ aif{======================dlxgf====================
v_ b}lgs k6s ============================

^=!=* :tgkfg u/fpg] cfdf tyf aRrfnfO{ kf]lifnf] vfg]s'/f vfg' ePsf] 5

vfPsf] 5 vfPsf] 5}g

21
^=@ k|hgg :jf:Yo ;DaGwL 1fg tyf r]tgf sxfaf6 yfxf kfpg' ePsf] lyof] < -ax'pQ/ x'g]_
l;=g+= r]tgfsf dfWox? lrGx nufpg]
! dlxnf ljsf; sfo{qmd
@ 5/ l5d]s
# dlxnf :jo+;]ljsf
$ ;fyLefO{
% /f]l8of] l6=le=
^ :jf:yo sfo{qmd

^=# tkfO{n] s'g} 3/]n' lx+;f ef]Ug' ePsf] 5 5}g


5 5}g v'nfpg grfxg]

^=$ olb lx+;f ef]Ug' ePsf] eP s'g k|sf/sf] lx+;f ef]Ug' ePsf] 5
s_ zfl/l/s lx+;f v_ dfgl;s lx+;f u_ ;DktLsf] lx+;f 3_ of}lgs lx+;f

^=% dlxnf k|lt x'g] u/]sf] lx+;f tyf lae]bsf af/]df sfg"gL ljifosf] hfgsf/L 5 .
5 5}g
olb 5 eg] sxfaf6 lng' ePsf] xf]
s_ /]l8of] l6=le= cflb ;+rf/ dfWodaf6
v_ dlxnf ljsf; sfo{noaf6 lbOPsf] tflndaf6
u_ cGo tflndaf6
3_ ;fyLefO{af6
ª_ cGo

^=^ 3/]n' lx+;fdf sfg"gL pkrf/sf] nflu ph'/ ug'{ ePsf] 5 .


5 5}g
olb 5 eg]
s_ :yfgLo lgsfo
v_ dlxnf tyf jfnaflnsf sfo{nodf
u_ k|x/L sfof{no
3_ lhNnf k|zf;g sfof{nodf
ª_ cbfnt
r+ cGo
^=& tkfO{sf] 3/df s'g s'g vfg]kfgLsf] >f]tsf] pkof]u ug'{ ePsf] 5 <
qm=;+= vfg]kfgLsf] >f]t ljj/0f
lrGx b}lgs kfgL eg{ / cf];f/ k;f/ ug{ nfUg]
nufpg] ;do -ldg]6df_
! kfOk k|0ffnLsf] lghL wf/f
@ lghL 3/ sDkfp8 leq ePsf] Ogf/, s'jf -Ogf/,
6\o'ja]n, h]6 kDk tyf kDk+
# ;fj{hlgs wf/f
$ l5d]sLsf] wf/f
% l5d]sLsf] Ogf/, sjf -Ogf/, 6\o'ja]n, h]6 kDk tyf
22
kDk+
^ jiff{tsf] kfgL ;+sng
& vf]nf, kf]v/L
* cGo ==============================

^=* kfgL cf];f/ k;f/ / eg{ nfUg] ;do art eP ;f] ;dosf] s;/L pkof]u ug'{ ePsf] 5<
s_ s/];f jf/L
v_ pBd Jofj;fo
u_ ;/;kmfO{÷3/of;L sfo{df
3_ afn aRrfsf] x]/rfx
ª_ cGo=====================

^=( tkfO{n] s'g k|sf/sf] zf}rfno k|of]u ug'{ x'G5< -:jf:Yo tyf ;/;kmfO{_.
l;=g+= zf}rfnosf k|sf/ lrGx nufpg' xf];

! cfw'lgs kSsL zf}rfno kfgL / lgsf; ePsf]


@ cfw'lgs kSsL zf}rfno kfgL ePsf] t/ lgsf;
gePsf]
# 3/ jflx/ agfPsf] kfgL ljgfsf] zf}rfno
$ vf8n vgL agfPsf] zf}rfno
% ;fj{hlgs zf}rfno
^ l5d]sLsf] zf}rfnodf
& v'nf If]qdf

^=!) zf}rfno k|of]u u/L ;s] kl5 ;fj'g kfgLn] xft 3'g] ug'{ ePsf] 5
!= 5 @= 5}g

^=!! tkfO{ jf tkfO{sf] kl/jf/sf] dlxnf ;b:o j8f gful/s dGrdf /xg' ePsf] 5 .
!= 5 @= 5}g

olb 5 eg]
j8f gful/s dGr================
;xefuL ;b:of ;+Vof===============

^=!@ s] tkfO{ tkfO{sf] If]qdf x'g] ljsf; lgdf{0fsf sfdsf] nflu ul7t pkef]Qmf ;ldltdf ;xefuL x'g' x'G5
<
!= x'G5 @= x'Fb}g #= yfxf 5}g

olb x'g'x'G5 eg] ;ldltsf] gfd lbg'xf];==================================================================================


^=!# olb ;xefuL x'g' ePsf] eP, s'g kbdf j;L sfd ;DkGg ug'{ ePsf] 5 <
!= kb ========================================== @= a}7sdf pkl:ylt k6s============================

^=!$ ljsf; lgdf{0fsf sfo{df pkef]Qmf ;ldltsf] kl/rfngdf sltsf] ;Gt'i6 x'g' x'G5 <
23
clt ;Gtf]ifhgs = ;Gtf]ifhgs l7s} c;Gt'i6 clt c;Gt'i6

^=!% tkfO{sf] g]t[Tjdf s'g} pkef]Qmf ;ldlt jf ;d"x ;lqmo ?kn] sfo{ ;DkGg{ ul/Psf] 5 <
!= 5 @= 5}g

^=!^ tkfO{sf] ljrf/df dlxnf ljsf; ;DaGwL s:tf ;d:of / ;jfnx? /x]sf 5g\\ <
s_
v_
u_
3_

^=!& tkfO{sf] ljrf/df dlxnfx?sf] ;jf{lËg ljsf; ug{ s] s:tf sfo{x? ug'{ knf{ <
s_
v_
u_
3_

wGojfb .
;e]{o/sf] gfd =================================== ;xL ldlt========================================

;'k/efOh/sf] gfd================================== ;xL ldlt=======================================

3/w'/L ;e]{If0f ul/Psf] 3/sf] gS;f


pQ/ lbzf

24
cg';"lr @
dlxnf ljsf; sfo{qmd / lqmofsnfkx?

25
-cf_ rfn' vr{ zLif{saf6 ;~rfng x'g] sfo{qmdx?M
-s_ nlIft dlxnfsf] klxrfg / ;d"xLs/0f
! uflj;:t/Lo k/fdz{ a}7s
@ ;d"x u7g / kl/rfng
@=! gofF uflj;tkm{
@=@ ;fljs uflj;sf gofF j8ftkm{
@=# ;fljs uflj;sf k'/fgf j8ftkm{
# ;ldlt u7g / kl/rfng -lgu/fgL ;d"x;d]t_
#=! gofF uflj;tkm{
#=@ ;fljs uflj;sf gofF j8ftkm{
$ dlxnf ;+:yf :yfkgf vr{ cg'bfg -k|lt;+:yf ?= % xhf/_
-v_ JolQmut ljsf;sf k|f/lDes k|lzIf0f
% ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f, # lbg], ufpF:t/
%=! gofF uflj;sf j8ftkm{
%=@ ;fljs uflj;sf gofF j8ftkm{
%=# ;fljs uflj;sf k'/fgf j8ftkm{
^ cfwf/e"t tflnd, & lbg], lhNnf:t/
& dlxnf–k'?if ;dljsf; tflnd, # lbg], ufpF:t/ -dlxnf ;+:yf÷ ;ldltnfO{ sfo{qmd
cg'bfg_
* ;f;"–a'xf/L cGt/lqmof, # lbg], ufpF:t/ -dlxnf ;+:yf÷ ;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_
( k|hgg :jf:Yo ;r]tgf tflnd, % lbg], lhNnf:t/
-u_ ;+:yfut ljsf; / ;xefuLtf
!) df}h'bf ;+:yfsf] ;fË7lgs ;'b[l9s/0f
!)=! gePsf jf lgliqmo ;d"xsf] u7g jf k'gu{7g
!)=@ gePsf jf lgliqmo ;ldltsf] u7g jf k'gu{7g -lgu/fgL ;d"x;d]t_
!! g]t[Tj tyf ;+:yfut ljsf; tflnd, % lbg], lhNnf:t/
!@ n]Vfkfng tflnd, & lbg], lhNnf:t/
!# k|:tfjgf n]vg tflnd, # lbg], lhNnf:t/
!$ dlxnf ;+:yfsf] cj:yf ljZn]if0f tyf /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf, # lbg], ufpF:t/
!% /]vfÍg e|d0f
!%=! cGt/;+:yf, % lbg]
!%=@ cGt/lhNnf, & lbg]
!^ dlxnf ;+:yf÷ ;ldltsf cWoIfdfem rf}dfl;s cGt/lqmof, @ lbg], lhNnf:t/
!& ;|f]t kl/rfngsf nflu aLpk"FhL
!* dlxnf ;+:yfnfO{ ejg lgdf{0f cg'bfg -k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ ljsf;
nfut @=)–@=% lhNnf ?= @ nfv÷ ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/_
-3_ dlxnf ;ldltcGtu{t Jofj;flos ;d"x ljsf;
3–!_ gofF k|f/De
!( ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf tof/L
@) ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd
@)=! # lbg], ufpF:t/
26
@)=@ % lbg], UffpF:t/
@)=# % lbg], lhNnf:t/
@)=$ & lbg], lhNnf:t/
@)=% !% lbg], lhNnf:t/
@)=^ #) lbg], lhNnf:t/
@)=& () lbg], lhNnf:t/ -;fem]bf/Lsf] ah]6 ;dfof]lht_
@! Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,))).– ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf
?= #,%)).– ljsf; nfut # lhNnf ?= &,))).–_
3–@_ lg/Gt/ k|;f/
@@ 5'6 ;d"x ;b:onfO{ ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd
@@=! # lbg], ufpF:t/
@@=@ % lbg], ufpF:t/
@@=# % lbg], lhNnf:t/
@@=$ & lbg], lhNnf:t/
@@=% !% lbg], lhNnf:t/
@# Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,))).– ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf
?= #,%)).– ljsf; nfut # lhNnf ?= &,))).–_
@$ ;Lk k'gtf{huL tflnd
@$=! # lbg], ufpF:t/
@$=@ % lbg], lhNnf:t/
@% :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
@^ cWoog 8]/f -Study attachment_
@& JofKf/ d]nfdf d08k
@* ;femf Jofj;flos ;]jfsf nflu dlxnf ;+:yfnfO{ ax'pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -
lj?jf Aof8, ;Íng s]Gb|, k|zf]wg ;+oGq, df5f kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos ls6kfng
u[x, sfo{zfnf, 9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/, k|fljlws /]vb]v, Knfli6s kf]v/L
l;FrfO, OToflb, k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= @
nfv÷ ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/, gd"gf of]hgfcGtu{t h'g;'s}
lhNnf clwstd ?= $ nfv %) xhf/_
ª_ …ul/aLlj?4 dlxnfÚ cleofg
@( ;xeflutfTds cj:yf ljZn]if0f / /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf, # lbg], ufpF:t/
#) 56' 3/w'/Lsf] ;d"xLs/0f
#)=! ;d"x u7g jf k'gu{7g
#)=@ ;ldlt u7g jf k'gu{7g
#)=# k'gtf{huL cg'lzIf0f
#! ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
#@ Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf
?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_
## ;femf Jofj;flos ;]jfsf nflu dlxnf ;:yfnfO{ ax'pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -
la?jf Aof8, ;ª\sng s]Gb|, k|zf]wg ;+oGq, df5f kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos
ls6kfng u[x, sfo{zfnf, 9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/, k|fljlws /]vb]v, Knfli6s
27
kf]v/L l;+rfO, OToflbÙ k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf
?= @ nfv ÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/Ù gd'gf of]hgfcGtu{t
h'g;'s} lhNnf clwstd ?= $ nfv %) xhf/_
#$ :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
#% cGt/;+:yf /]vfÍg e|d0f, % lbg]
#^ ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ clen]vLs/0f -k|ltj8f ?= !@ xhf/÷ljsf; nfut @=)–
@=% lhNnf ?= !* xhf/÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @$ xhf/_
r_ ljBfnoljd'v lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; -d'Qm sdn/L;d]t_
r–!_ gofF k|f/De
#& hLjgf]kof]uL tflnd, !) lbg], ufFp:t/ - dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_
#* dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb| ;~rfng
#( dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg lszf]/Lsf nflu z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/ ;xof]u
$) Jofj;flos lszf]/L ;d"x ljsf;
$)=! ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf tof/L
$)=@ ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
$)=# Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?=
#,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_
$)=$ :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
r–@_ lg/Gt/ k|;f/
$! 56" lszf]/LnfO{ hLjgf]kof]uL tflnd, !) lbg], ufFp:t/ -dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{
sfo{qmd cg'bfg_
$@ lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb|sf] :t/f]Gglt
$# lszf]/Lsf nflu z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/ ;xof]u
$$ 56" lszf]/LnfO{ ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
$% Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?=
#,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_
$^ :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
$& cGt/;d"x /]vfÍg e|d0f, % lbg]
$* lszf]/L ;d"xsf cWoIf / ;lrjdfem rf}dfl;s cGt/lqmof, @ lbg], lhNnf:t/
r–#_ d'Qm sdn/L ;zQmLs/0f, ^ lhNnfsf #^) hgfM sGrgk'/, s}nfnL, alb{of, afFs],
;'v]{t / bfª
$( dlxnf ;+:yfcGtu{t d'Qm sdn/L ;d"x u7g
%) ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f, # lbg], ufpF:t/
%! Jofj;flos ;d"x ljsf;
%!=! ;xeflutfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf tof/L
%!=@ ;Lk tyf Jofj;flos ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
%!=# Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?=
#,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_
%@ :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
%# ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ cg'udg
28
5_ afnclwsf/sf] ;+j4{g
%$ ljkt\df k/]sf afnaflnsfx¿sf] p4f/ tyf k'g:yf{kg
%% afnu[xx¿sf] ;+o'Qm lg/LIf0f
%^ /fli6«o tyf cGt//fli6«o afn lbj;
h_ n}lËs lx+;f lgjf/0f
%& lhNnf ;|f]t ;d"xsf] a}7s
%* dfgj a]rlavglj?4 ul7t lhNnf sfo{;ldltnfO{ cg'bfg
%( 3/]n' lx+;faf6 k|efljt dlxnfsf nflu dlxnf ;:yfx¿sf] ;dGjodf ;'/lIft
cNksfnLg cf>o;lxt ;]jf s]Gb| ;~rfng M !% lhNnf -k|ltlhNnf lxdfn ?= *
nfv ÷kxf8 ?= !) nfv÷t/fO{ ?= !@ nfv_ kfFry/, ;'g;/L, ;f]n'v'Da', ;Kt/L,
;nf{xL, dsjfgk'/, gjnk/f;L, tgx'F, sfe]|, afUn'ª, h'Dnf, bfª, alb{of, 8f]6L /
s~rgk'/_
em_ d"nk|jfxLs/0f ;Dks{ lgsfo ;]jf
^) If]qut sfof{nosf] ;xeflutfTds n}lËs nvfhf]vf / ;+o'Qm sfo{of]hgf th{'df
^)=! uflj;:t/Lo n]vfhf]vf, ! lbg]
^)=@ lhNnf:t/Lo n]vfhf]vf / sfo{of]hgf tof/L, @ lbg]
^! nlËs ;/f]sf/sf ljifout cWoog lhNnf n}lËs ljsf; k|ltj]bg tof/L /
k|sfzgsf] ut cfjsf] e'QmfgL
^@ :yfgLo hgk|ltlglw, uflj; ;lrj tyf ;~rf/sdL{nfO{ n}lËs d"nk|jfxLs/0f
cg'lzIf0f, # lbg], lhNnf:t/ -lhlj;;Fusf] ;fem]bf/Ldf_
^# ;~hfn ;b:odfem cGt/lqmof, ! lbg], lhNnf:t/
^$ d"nk|jfxLs/0f ;dGjo ;ldltsf] a}7s
^% nlËs ;Dks{–laGb'x¿sf] a}7s
^^ nlËs ;Dks{–laGb' tyf ;"rLs[t u};;sf kbflwsf/Lx¿sf nflu d"nk|jfxLs/0f
tflnd, # lbg], lhNnf:t/
^& ;+o'Qm :ynut cjnf]sg
^&=! ljifout sfof{nosf tkm{af6
^&=@ d"nk|jfxLs/0f ;dGjo ;ldltsf tkm{af6
^* nf]s ;]jf cfof]uaf6 lnOg] /fhkq cglÍt kb -k|yd / låtLo_ sf d"n k/LIffdf
;xefuL x'g] dlxnf pDd]bjf/x¿sf nflu tof/L sIff ;~rfng
`_ ;fdflhs kl/rfng
;fdflhs kl/rflnsf / dlxnf ;+:yfsf cWoIf, Joj:yfks jf ;xhstf{nfO{ k|lzIfs
^( k|lzIf0f, & lbg], lhNnf:t/
&) ;fdflhs kl/rflnsfsf] k|f]T;fxg eQf / rf8kj{ vr{
&! kl/rflnsf e|d0f tyf a}7s vr{
&@ sfo{If]qsf k|To]s j8fdf rf}dfl;s ;fy ;Dks{, ;d"x lj:tf/ / ;d"x sfo{df
;+of]hg, ;xhLs/0f Pj+ ;|f]t ;]jf -;fdflhs kl/rflnsf gePsf uflj;tkm{
k|ltuflj; ?=^,)))÷ljsf; nfut @–@=% lhNnf ?= (,)))÷ljsf; nfut # lhNnf
?= !@,)))_

29
6_ ;flas n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f cfof]hgfsf] afFsL sfo{qmd
sfof{Gjog
s_ ;fdflhs ;zQmLs/0f
&# ;d"x ;b:osf] cg'lzIf0f, # lbg], ufpF:t/
&$ cfwf/e"t tflnd, & lbg], lhNnf:t/
&% dlxnf ;+:yfsf] cj:yf ljZn]if0f tyf /0fgLlt–kq th'{df sfo{zfnf, # lbg], ufpF:t/
&^ dlxnf ;+:yfsf] t'ngfTds ljj/l0fsf k|sfzg
&& lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; M hLjgf]kof]uL tflnd, !) lbg], ufpF:t/ -dlxnf
;:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_
&* dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb| ;~rfng
&( dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg lszf]/Lsf nflu z}lIfs tyf :jf:Yof]krf/ ;xof]u
*) dlxnf–k'?if ;dljsf; tflnd, # lbg], ufpF:t/ -dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd
cg'bfg_
*! ;f;"–a'xf/L cGt/lqmof, # lbg], ufFp:t/ -dlxnf ;+:yf÷;ldltnfO{ sfo{qmd cg'bfg_
v_ cfly{s ;zQmLs/0f
*@ …ul/aLlj?4 dlxnfÚ cleofg
*@=! k'gtf{huL cg'lzIf0f
*@=@ ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
*@=# Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg -k|ltJolQm ?= #,)))÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf
?= #,%))÷ljsf; nfut # lhNnf ?= &,)))_
*@=$ :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
*@=% ;xhLs/0f, ;DaGwg Pj+ clen]vLs/0f -k|ltj8f ?= !@ xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=%
*@=^ lhNnf ?= !* xhf/÷ljsf;
;femf Jofj;flos nfutdlxnf
;]jfsf nflu # lhNnf ?= @$ax'xhf/_
;:yfnfO{ pkof]uL sfo{qmd cg'bfg -la?jf
Aof8, ;ª\sng s]Gb|, k|zf]wg ;+oGq, df5f kf]v/L lgdf{0f, Jofj;flos ls6kfng u[x,
sfo{zfnf, 9'jfgLsf ;fwg, gZn ;'wf/, k|fljlws /]vb]v, Knfli6s kf]v/L l;FrfO,
OToflbÙ k|lt;+:yf ?= ! nfv %) xhf/÷ljsf; nfut @=)–@=% lhNnf ?= @ nfv
÷ljsf; nfut # lhNnf ?= @ nfv %) xhf/Ù gd'gf of]hgfcGtu{t h'g;'s} lhNnf
clwstd ?= $ nfv %) xhf/_
7_ ljBfnoljd'v lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf; -o'lg;]kmtkm{_
*# lszf]/Lsf] ax'cfoflds ljsf;sf nflu ;fem]bf/ lgsfo;Fusf] gLlt, of]hgf tyf
ah]6df k}/aL
*#=! ;:yfdfkm{t lszf]/Lsf cleefjs lzIffsf nflu cled'vLs/0f, # lbg] -:yfgLo lgsfo
/ ;d'bfosf cu'jfsf nflu_
*#=@ cGt/;d"x lszf]/L hfu/0f ;d"x cg'ej cfbfgk|bfg
*#=# ;fem]bf/ lgsfo / :yfgLo lgsfodfem cGt/lqmof, ! lbg]

30
*#=$ dlxnf ;+:yf÷;ldlt / lszf]/L hfu/0f ;d"xaLr cGt/lqmof
ljBfnoljd'v lszf]/Lx¿sf] ax'cfoflds ljsf; sfo{qmd ;~rfng
*$
*$=! lszf]/Lx¿sf] ax'cfoflds hLjgf]kof]uL tflnd !) lbg], uflj;:t/
*$=@ dlxnf ;+:yfdf lszf]/L ;"rgf tyf k/fdz{ s]Gb| ;~rfng cg'bfg
*$=# dlxnf ;+:yfdfkm{t cltljkGg lszf]/Lx¿sf nflu z}lIfs tyf :jf:yf]krf/ ;xof]u
sfo{qmd cg'bfg
*$=$ ;xefuLtfTds n]vfhf]vf ljlwaf6 Joj;fo 5gf}6 tyf k|j4{g sfo{of]hgf tof/L
*$=% ;Lk tyf Jofj;flostf ljsf; tflnd, & lbg], lhNnf:t/
*$=^ Joj;fo :yfkgf vr{ cg'bfg - k|ltJolQm ?= #)))÷ljsf; nfut @ b]lv @=% lhNnf
?= #%))÷ ljsf; nfut # lhNnf ?= &)))_
*$=& :ynut k|fljlws lg/LIf0f, k/fdz{ tyf k'gc{Eof;
*$=* ;fy, ;Dk{s / ;xhLs/0f tyf cg'udg, d"NofÍg
8_ lszf]/L ljsf; tyf n}lËs lx+;f lgjf/0f sfo{qmd -o"PgPkmkLPtkm{_
*% 3/]n' lx+;faf6 k|efljtsf nflu cNksfnLg cf>o ;]jf s]Gb :yfkgf / ;~rfng –
dlxnf ;:yfnfO{ sfo{qmd cg'bfg_
*^ 3/]n' lx+;faf6 k|efljtsf nflu cNksfnLg cf>o ;]jf s]Gb|sf ;fd'bflos dlxnf
dgf];fdflhs ljdz{stf{nfO{ tflnd, !) lbg], lhNnf:t/
*& 3/]n' lx+;faf6 k|efljtsf cNksfnLg cf>o ;]jf s]Gb|sf nflu k|rlnt
k|lqmofadflhd 5gf}6 ePsf gofF dgf];fdflhs ljdz{stf{nfO{ $ dlxg] tflnddf
;xeflutf vr{
** dlxnf ;xsf/L ;+:yfsf ;b:ox¿sf nflu k|hgg :jf:Yo / n}lËs lx+;f
lgjf/0f;DaGwL tflnd, % lbg], lhNnf:t/
*( ;/+If0f ljifout If]q (Protection Cluster) sf ;b:ox¿sf nflu cled'vLs/0f
sfo{qmd, # lbg], lhNnf:t/
() ;/+If0f ljifout If]q -Protection Cluster) sf] a}7s ;~rfng
(! ljBfnoljd'v lszf]/Lx¿sf nflu hLjgf]kof]uL ;Lk ljsf; tflnd, !) lbg]
9_ ;"rgf, lzIff / ;~rf/
(@ cfwf/–/]vf ;"rgf kmf/fd 5kfO{

(# jflif{s k|ult k|ltj]bg tyf dlxnf ;+:yfsf] t'ngfTds ljj/l0fsf k|sfzg


($ hgr]tgfd"ns ;Gb]z k|jfx
($=! kl/ro kGgf -Brochure_ k|sfzg
(% lbj;Lo sfo{qmd

31
(%=! cGt/f{li6«o gf/L lbj;
(%=@ cGo cGt/f{li6«o lbj; tyf cleofg
(^ sd{rf/LnfO{ sDKo'6/ tflnd
(& Od]n, OG6/g]6 kx'Fr
(* sfo{qmdsf] ;fj{hlgs k/LIf0f
(( cg'udg tyf d"NofÍg -;fdflhs kl/rflnsf ePsf uflj;tkm{sf] lgoldt
cg'udg;d]t_

32
cg';"lr #
;d"xut 5nkmnsf lgrf]8x?

33
dlxnf ;d"x;Fu ePsf 5nkmnx?

 ;+:yf u7gsf] p2]ZoM


oxfF ePsf dlxnfx?nfO{ ;+:yfdf cfj4 u/fP/ cfo–cfh{g ug{ l;sfO{ cfly{s ?kdf ;jn agfpg]
p2]Zon] ;+:yf u7g ul/Psf] xf] . :ffy} dlxnfx?nfO{ ;fdflhs, cfly{s ?kdf ;jn agfO{ ;dfh ljsf;
u/fpg] sfddf klg cufl8 a9fpg] xfd|f] p2]Zo xf] .

 hDdf ;b:o ;+Vof– !^*


 ;+:yf :yfkgfsf nflu dlxnf ljsf;af6 ljleGg n]vfk9L sfuhft agfpg ;xof]u ePsf] . ;fy} ljleGg
tflnd ePsf] .
 ;+:yf u7g s;/L ul/Psf] lyof]– klxnf ;+:yf b]jsL g]kfnsf] cWoIftfdf vf]lnPsf] / k};f ;a} lxgfldgf
ePkl5 ;+:yfut ?kdf cfPsf] ?= #$))).– /sd klg lxgfldgf ePkl5 xfdLn] NofP/ ;+rfng u/]sf xf}+ .
clxn] xfdL ;a} z]o/wlg klg ePsf 5f}+ / z]o/sf] !%Ü nfef+z ljt/0f klg ul/;lsPsf] 5 .
 xfn xfdLx?n] t To:tf] vf;} s]xL u/]sf 5}gf}+ . s'v'/fkfng, afv|fkfng / Jofkf/ ug{sf nflu C0f nufgL
ul/Psf] / pgLx?n] ul/x]sf klg 5g\ .
 ;+:yfkgf jif{– ;d"x u7g– @)$*÷ ;+:yf btf{ – cf=j= @)%^.)%&
 ;d"x ca j8f ;ldltdf uPsf] / j8f g+= % jfx]s cGodf sfo{qmd ePsf] .
 j}7s dlxgfdf ! k6s ul/g] / e}k/L cfPdf @ k6s klg a:g' kg]{ cj:yf x'G5 .
 j}7s a:g] k|lqmofdf ;se/ !))Ü g} hDdf x'g' kg]{ gePdf &)Ü hDdf x'g' kg]{ .
 xfdL k|To]s jif{ n]vfk/LIf0f u/fpF5f}+ .
 ;fwf/0f ;ef xfn;Dd # j6f ul/of] . xfd|f] k|To]s jif{sf] jflif{s k|ltj]bg dlxnf ljsf;df k7fpg' kg]{ .
 ;+:yfsf] ef}lts cj:yf t xfn;Dd ef8fsf] sf]7fdf rnfO{Psf] ca rf+xL ejgsf] nflu cfly{s ;+sng ug]{
t/v/df 5f}+ .
 ;+:yfsf kbflwsf/Lsf] j}7sdf g} s'g}klg sfdsf] lg0f{o / sfof{Gjogsf] cj:yf To;} cg'?k ul/G5 .
 ;+:yfsf] jrtsf] kl/rfng / nufgLsf] cj:yf dfl;s jrt– ?= !)).–
 ;b:ox?n] lgoldt jrt u5{g, C0fsf] ls:tf a'emfpg g;s]klg Jofh / dfl;s jrt dfq klg u5{g\ .
sltko ;b:ox? aLrd} 5f8]sf / clxn] km]/L cfPg] eGg] s'/f u/]sf / casf] ;fwf/0f ;efkl5 pgLx?nfO{
klg ;d"xdf /fVg] . aLrdf 5f8]sf !% hgf lyP, ca km]/L kms{g] cj:yfdf 5g\ .
 ;+:yfsf] ljut % jif{sf] jrt– ?= *))))).–
 nufgLsf] Jofhb/ !*Ü . nufgLsf If]qdf Jofkf/, s'v'/fkfng, afv|fkfng cflbdf nufgL ePsf 5g\ .
hdfgLsf ?kdf cfˆg} j8f ;ldltsf ;b:ox? a:g] lgod 5 / ;dodf C0f glt/]df xh{gfsf] klg lgod
nufOPsf] 5 . ahf/ t xfd|f] ;lhn} 5, oxL+ rGb|k'/ uP k'U5, glhs 5, 7"nf] 5 . pBddf /f]huf/
aflx/sf JolQm 5}gg\, cfˆg} 3/sf JolQmx? 5g\ . C0f $ dlxgfdf ltg'{ kg]{, glt/]df hl/jfgf ug]{ . %
jif{sf] nufgL t nueu p7L;s]sf 5g\, ca p7\g afFsL rf+xL ?= #))))).– hlt afFsL 5g\, t/ olt g}
eGg ;lsGg lsgeg] lx;fj g} x]g'{kg]{ x'G5 . @ jif{ eof] nfef+z ljt/0f ePsf] t/ z]o/ nfef+zsf] !%Ü
dfq ljt/0f ePsf], c? rf+xL vr{ ePsf] . jrt rf+xL ug{ ;s]sf] 5}g, nufgL rf+xL *)Ü x'G5 . nufgL
;+Vof– &( 5 .
 klxnf xfd|f]df ;+:yf cfpg' eGbf cufl8 rf+xL ljpm k"FhL cfPsf] lyof] /] t/ xfdLn] ;+rfng ug{ yfn]kl5
rfxL+ xfd|f] ;+:yfdf ljpm k"FhL cfPsf] 5}g . dlxnf ljsf;n] gl;sfPsf] / tflndx? glbPsf] v08df t
xfdLx? s]xL ug{ ;Sg] lyPgf}+ .
 3/fo;L lg0f{o ug{ sfo{qmd ;+rfng / ;+:yf ;+rfng kl5 w]/} km/s cfPsf] 5, clxn] t xfdLx? JolQmut
;d"x klg ;+rfng u5f}{, h;n] ubf{ 3/df k/]sf ;d:ofx? ;lhn} ;dfwfg ug{ ;S5f}, t/ ;+:yfut eP/
ubf{sf] kmfO{bf g} w]/} 5, h;af6 %)))) b]lv !%)))) ;Dd C0f xfdLn] kfPsf 5f}+ . ;fdflhs sfo{df
klg xfdL cufl8 g} 5f}+, xfdLn] oxfFsf] afn Snj, o'jf SnjnfO{ klg ;xof]u u5f}{+, b]p;L–e}nf] v]n]sf]
k};fn] ;fdflhs sfo{ ug]{ u/]sf 5f}+, h;df dlGb/ agfPsf 5f}+ . ;f+:s[lts k|rngdf xfdLx?n] hfltut
34
b'Jo{jxf/ ug]{nfO{ sf/jfxL klg u5f}+{ . dlxnf lx+;f ug]{nfO{ rf+xL ;fdflhs :t/df g} sf/jfxL klg u5f}+{ .
dlxnf ;DaGwL P]g rf+xL g} abNg ;s]sf 5}gf}+ .
 ;+:yfsf ;+rfns ;ldlt 5g\, h;df ( ;b:oLo 5f}+ . dfl;s cfDbfgL vr{ x]g{ xfdLn] ! Joj:yfks g}
lgo'Qm u/]sf 5f}+ .
 o; ;+:yfnfO{ s'g}klg ;+3–;+:yfn] cg'bfg lbPsf] 5}g, t/ xfdLn] rnfpg' eGbf cufl8sf] ;+rfns ;ldlt
x'Fbf lyof], t/ Tof] /sd lxgfldgf eof], xfdLn] Tof] >f]t C0fsf] ?kdf cfPsf] kl5 lt/]sf] .
 dlxnf ljsf;n] ;xof]u gu/]sf] v08df t xfdLx? ;+:yfut x'g ;Sb}g lyof}+, dlxnf ljsf;sf] ;xof]usf]
cfwf/df g} Joj:yfkg / ;+rfng ePsf] 5 .
 o; sfo{qmdaf6 dflg;x? cfkm} Jofkf/L ePsf 5g\, cfkm} t/sf/L v]tL ug]{, afv|fkfng, s'v'/fkfng ug]{
u/]sf 5g\ .
 o;sf] k|efjsfl/tf w]/} /fd|f] 5, o;af6 dlxnfn] C0f lgsfn], p;sf] >Ldfg\ klg ToxL+ Ps} 7fpFdf
Joj;fo Jofkf/ u/L a:g] w]/} 5g\, s;}n] t e}+;L kfn]/ klg w]/} /sd hDdf kf/]sf 5g\ eg] o;n] kl/jf/,
;dfh cflb ;a}lt/ k|efj kf/]sf] 5 .
 ;+:yfsf] eljio w]/} /fd|f] 5 . To;df klg ca o; ;+:yf clxn]sf k9]–n]v]sf lk+9Lsf xftdf k'Ug' k5{, cem
/fd|f];Fu rN5 .
 x'gt xfdLx? cfkm} ;+:yf rnfpg ;S5f}+ t/ klg dlxnf ljsf;sf] ;+w} ;fy kfO/x]df xfdLnfO{ ;lhnf] /
xfd|f] eljio pHjn x'g] lyof] .
 klxnf u/Lj ;LdfGts[tx?sf] ;+Vof lyP, t/ ca w]/}n] 5f]8]/ uPsf 5g\ / ltgLx?sf] ;+Vof cln yfxf
gePsf] / clxn] 5'6\ofOPsf 5}gg\ .
 ;+:yf leq x/]s ju{nfO{ yfxf kfpg] u/]/ sfo{qmd ;+rfng ul/G5, To;}n] x/]s s'/f kf/bzL{ klg 5 .
 ;xsf/Laf6 s'g} cg'bfg lnPsf] 5}g, ca rf+xL /sdsf] sld ePsf]n] cg'bfg dfu ug]{ sfo{qmd o; jif{df
/x]sf] 5 .
 xfdLnfO{ clxn];Dd s'g} ;/sf/L lgsfoaf6 ;xof]u ePsf] 5}g . ;xof]u ePsf] 5 t Ps k6s 9fsf a'Gg]
tfnLd k/]sf] lyof], ToxL xf] ;xof]u eg]sf] .
 xfd|f] ;Dk"0f{ ;b:oaf6 o; sfo{qmd k|lt ;Gt'li6 5, oxL ;d"x xf] ;a} eGbf klxnf] k6s ;d"xaf6
;+:yfut agfpgnfO{ l;sfpg], To;}n] xfdL Psbd} ;Gt'i6 5f}+ .
 xfd|f] ;xsf/Ldf k"FhLsf] ;d:of 5 / csf]{ zLk ljsf; tfnLdsf] klg cefj 5 . xfdLsxfF clxn] CTEVT
cfPsf] k|fljlws tfnLd lbO{ /fv]sf] 5, To;sf] ca k]zfut ?kdf lng] xf] eg] xfdLnfO{ cln w]/} /sdsf]
cfjZos k5{ t/ xfdL;Fu To;sf] kx'Fr 5}g .
 ;a} sfo{qmd k|efjsf/L / pkof]uL 5g\, To;sf] nflu w]/}–w]/} wGojfb 5 dlxnf ljsf;nfO{ .
 dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ cem k|efjsf/L agfpg a]nf–a]nfdf cg'udg ug{ cfpg' k¥of], clg hf]–hf]
tfnLddf hfG5g\, pgLxc?n] c? ;d"xsf ;fyLnfO{ tfnLd ;+rfng ug{ lgod /fvL To;sf] nflu s]xL
/sd Joj:yf dlxnf ljsf;af6 x'g' k¥of] . ;fy} dlxnf ljsf;n] cGo ;/sf/L tyf u}x| ;/sf/L lgsfo;Fu
;dGjo u/fpg' k¥of] .
 dlxnfx?nfO{ Psh'6 eO{ jrt ug]{ jfgL a;fNg' .
 3/sf ;fgf tyf demf}nf ;d:ofnfO{ ;dfwfg ug{ ;xof]u ug{ ;Sg] Ifdtfjfg agfpg .
 :fgf 3/]n' pBf]u tyf Jofkf/ u/L cfo–cfh{g ug{ ;Sg] Ifdtfsf] agfpg' .
 r]tgzLn agfpg' .
 cfly{s ?kn] ;jn agfpg' .
 ;+:yfdf cfj4 ;b:osf] ;+Vof– @&)
 dlxnf ljsf;sf sd{rf/Lx?n] z'?df cfP/ ;d"x lgdf{0f u/]sf] .
 t/ s]xL ;do kl5 uP/ ;d"xn] jrt ug{ 5f]8]/ sfd s]xL geP/ ePsf] ljpm k"FhLsf] klg lxgfldgf
ePkl5 xfdLn] o; ;d"x NofP/ rnfPsf xf}+ .
 klxnfsf] ;+rfns ;ldlt cs}{ lyof], To;sf] af/]df xfdLnfO{ yfxf gePsf] .

35
 t/ @)^@ :ffndf xfdLn] z'? ;+rfng ubf{ @% hgfdfq lyof], h;af6 km]/L z'?cft eof] .
 o; ;+:yf slDtdf k|To]s j8faf6 @% hGf ;b:o /xg' kg]{ p2]Zo /fv]/ ;d"x z'? ul/of] .
 @)^# ;fndf xfdLn] ;+:yf btf{ ul/of] .
 jrt tyf C0f ljt/0f .
 PAN btf{ u/]sf] .
 ;fgf tyf 3/]n' Jofkf/, kz'kfngsf nflu C0f sd Jofh b/df ljt/0f u/]sf] .
 @%))) ljpm k"FhL klg ;d"xdf cfPsf] .
 :yfkgf ePsf] jif{ –@)^#
 ;+:yfdf xfn /x]sf ;b:o ;+Vof– !%!
 xfn ;d"x g/x]sf] j8f ;ldlt e};s]sf] cj:yf 5 . ;d"x ;a} lj36g e};s]sf] 5 . ca k|To]s j8fsf] (
j6f j8f ;ldlt 5 .
 ( j8fsf g} ;b:ox? Ps} lbg cfP/ jrt ub{5g\ .
 xfdL;Fu ePsf /sd p;} lbg h; h;nfO{ cfjZos k5{ p;}nfO{ lbg] k|rng 5 .
 ;+rfns ;ldltsf] dlxgfdf ! k6s j}7s al;G5 .
 k|To]s dlxgf dfl;s ?kdf l/kf]{6 dlxnf ljsf;nfO{ a'emfpg' kg]{ .
 jif{sf] ! k6s gfkmf jfF8kmfF8 ug]{ k|lqmof /x]sf] .
 dfl;s j}7sdf ( hgf ;b:o g} hDdf eO{G5 .
 ca c? /sd C0f lbg ck'u ePsf] / To;sf] Joj:yf s;/L ug]{ eGg] af/]df .
 ejg lgdf{0f ;DaGwdf .
 cfjZos k/]df cfjZostf cg';f/ dlxgfsf] @÷# k6s j}7s /fVg klg ;lsg] .
 jif{df ! k6s :ffwf/0f ;ef / n]Vffk/LIf0f u/fpg] .
 jflif{s k|ltj]bg agfpg] / dlxnf ljsf; sfof{nodf a'emfpg] ul/Psf] .
 ;+:yfsf] ef}lts cj:yfsf] ljifodf s]xL ljjfb ePsf] 5 . oxfF ePsf] Ps ;fj{hlgs ejg dfly a9fP/
agfpg] eGg] ljifodf ljjfb /x]sf] .
 oxfFsf] nflu P]nfgL hUuf klg kfOPsf] t/ ;lrjHo"n] 6f9f ePdf ;do lbg g;Sg] ePsf] sf/0fn] klg
ejg agfpg] ljifodf ljjfb 5 t/ l5§} lgrf]8df k'uL ejg lgdf{0fsf] ljifodf lg0f{o u/L cfufdL jif{df
ejg lgdf{0f ug]{ .
 xfn rf+xL cWoIfsf] 3/df Ps sf]7faf6 ;+rfng ug]{ u/]sf] .
 jflif{s ;fwf/0f ;ef x'g] t/ klxnfb]lvsf] kbflwsf/Lx?sf] cefjdf ;+:yf rNg g;Sg] x'gfn] kl/jt{g x'g
g;s]sf] .
 x/]s s'/fsf] lg0f{o j}7s a;]/ ;j{;Ddltaf6 ul/G5 / dfOGo"6df Clear u/]/ n]lvG5 .
 @%))) xhf/ ljpm k"FhL /sd cfPsf] .
 ;f]xL /sd klg klxnf z'?sf] ;d"xn] rnfPsf] t/ xfdLn] km]/L To;nfO{ Jofh;lxt a'emfP/ km]/L #)))
xhf/ NofPsf] .
 jrt dlxgfsf] Ps k6s ;a}n] lbg] / ToxL j}7s a;L h;nfO{ cfjZos k5{ p;}nfO{ nufgL ug{ lbg] .
 j}7sdf /sd hDdf ug]{ gu/]sf] .
 ljpm k"FhL lkmtf{ ug{ IRDC n] ;xof]u u/]sf] .
 ;+:yfdf ;d"xaf6 cfpg] dfl;s jrt !%!)) cfpg] u/]sf] 5 .
 ;b:ox? lgoldt ?kdf jrt ug{ cfpF5g\, sf]xL sf]xL cfpFb}gg\ t/ C0fsf] Jofh / jrt dfq ePklg
ug{ cfpg] u/]sf] .

36
 klxnf OGb'sf x'dfufO{n] rnfPsf] a]nfsf ;fyLx?n] 5f]8] . To;kl5 @)&! ;fndf PAN btf{ ubf{ nfu]sf]
/sd bfdf;fxL ug{ vf]Hbf klg @) hgfn] 5f]8], kl5 cfP/ pgLx? km]/L jrt ug{ cfpg tof/ ePsf 5g\,
o;kfnLsf] ;fwf/0f ;efkl5 pgLx?nfO{ klg ;dfj]z u/fpg] .
 ;+:yfsf] ljut % jif{sf] jrt /sd ?= ^%))) xhf/ .
 nufgLsf] Jofh b/– !*Ü / !@Ü .
 nufgL ul/Psf If]qdf Jofkf/df ;fgf–;fgf v'b|f k;nx?, s'v'/f vl/b ljqmL, cGo vfBGg vl/b tyf
ljqmL -@) hgf dlxnfn] Jofkf/ / @@ hgfn] kz'kfng / cGo u/L hDdf %& hgf_ .
 nufgL ubf{ $ dlxgfdf C0f r'Stf ug]{ efsf /fVg] / j8f ;ldltsf ;b:ox?sf] /f]xj/df hdfgL a;L
C0f lbg] .
 Jofj;fosf] nflu ahf/ :yfgLo ;Gtk'/ g} eof] / % ls=ld= k/ rGb|lgufxfk'/df ug{ ;lsg] .
 :j= /f]huf/df cfkm} eP $) hgf jflx/sf] g/flvPsf] .
 efvfdf g} C0fx? r'Stf ePsfn] To:tf lgodx? 5}gg\ .
 nfef+z /sd 5'6\ofpg ;lsPsf] 5}g .
 jrt tyf nufgLsf] cg'kft xfn;Dd t ;dfg ePsf] 5 t/ ca /sd ck'u x'g] b]lvPsf] 5 . ;b:ox?
C0f ck'u ePsf] / cGt vf]lhg' kg]{ ;d:ofx? b]vfPsfn] ca cGtaf6 C0f vf]Hg' kg]{ b]lvPsf] .
 nufgL hDdf %)@^$$ /x]sf] .
 z'?df dlxnf ljsf;n] lbPsf] ljm k"FhL klxnfsf ;d"xsf ;fyLx?n] lxgfldgf u/]kl5 xfdL cfkm}n] Tof]
C0fsf] Joj:yf IRDC af6 ldnfof}+ / km]/L #)))).– xhf/ sf] ljpm k"FhL km]/L k|fKt ePsf] 5 .
 ca Tof] ljpm k"FhL lkmtf{ ubf{ ;+:yfnfO{ ;d:of kg{ hfG5 .
 dlxnf ljsf;sf] vf;} Tolt ;xof]u gu/]sf] / cg'udg klg gx'g] xfdLn] cfˆg} ana'tfdf ;+:yf rnfPsf
5f}+ . dlxnf ljsf;af6 ul/g] sfo{qmd xfd|f] ;+:yfnfO{ lbP klg xfdL cfkm} rnfpg ;S5f}+ . clxn] t
sfo{qmd gcfPsf] klg @ jif{ hlt e} ;Sof] . xfdLn] cfkm} CTEVT af6 sfo{qmd NofP/ l;nfO{ s6fO{ rnfP/
Joj;fo u/]sf dlxnfx? 5g\ .
 klxnf xfdL;Fu k};f x'Fb}GYof], >Ldfg\n] vr{ ug{ lbPsf] k};faf6 @)Ü lgsfn]/ jrt ug]{ u/]sf] t/ ca t
3/fo;L ;d:of kbf{b]lv Jofkf/ Joj;fo klg cfkm}n] ug{ yfn]kl5 t s]xL dfqfdf 3/fo;L lg0f{o ug{
kfO{G5 .
 ;fdflhs sfo{df klg xfdL cufl8 hfg ;S5f} . sf]xL sf]xL gful/s j8f d~rdf klg 5f}+ .
 xfdL clxn] 3'D6f] s]xL prfn]/ lx8\g ;Sg] ePsf 5f}+ . vfgf;Fu} vfg] ePsf 5f}+ .
 xfd|f]df ca afn ljjfx klg sd ePsf] 5 / s]xL ljw'jf ljjfx klg ePsf] 5 .
 dlxnf lx+;f klg klxnf eGbf sd ePsf] 5 .
 ;f;'–a'xf/L÷ dlxnf lx+;f af/]df tfnLdx? lbPsf] eP/ sd ePsf] 5 .
 hLjg:t/df klg ;'wf/ cfPsf], lzIffsf] af/]df ;r]t ePsf 5g\ . cfly{s cj:yf /fd|f] ePsf] 5 . cfkm}
k};f sdfpg ;Sg] ePsf 5f}+ eg] 3/df cfly{s ;xof]u ug{ ;Sg] klg ePsf 5f}+ .
 dlxnf ;DaGwL P]g, sfg"g ;DaGwL klg tfnLd ePsf] t/ Ps k6s ePsf] lal;{of], k'gtf{huL tfnLdx?
lbg' kg]{ .
 3/]n' lx+;f ;DaGwL ;–;fgf em}–emu8f xfd|f] dlxnf ;d"xdf g} sf/jfxL ug]{ ul/G5 .
 cfh xfdL h'g;'s} ;+:yfn] cg'bfg lbP klg xfdL /fd|f];Fu bIftfk"0f{ 9Ën] k"/f ug{ ;Sg] 5f}+ .
 of] eGbf klxnf klg xfdLn] CTEVT af6 l;nfO{ s6fO{ tfnLd lnP/ ;+rfng u/L To;af6 Joj;fo klg z'?
u/fPsf 5f}+ .
 dlxnf ljsf;n] ;+:yfut x'g l;sfof] / n]vfsf] tfnLd klg u/fof], h;n] oxL+sf] lx;fa /fVg klg ;lhnf]
ePsf] 5 . ca xfdLnfO{ ;Ifd klg u/fof], Joj:yfkg tfnLd lbP/ . ca xfdL cfkm} klg ug{ ;Sg] ePsf
5f}+ t/ klg xfdLnfO{ dlxnf ljsf;sf] cfwf/ ;Fw} rflxG5 .
 :yfgLo :t/df @) hgf hltn] Jofkf/ ;+rfng u/]sf 5g\ eg] @) hgfn] kz'kfng z'? u/]sf 5g\ .

37
 dlxnf ;d"xn] ;xsf/Laf6 ePsf] jrt tyf nufgLaf6 w]/} g} cufl8 a9L ;s]sf 5g\, pgLx? cfkm} g}
Joj;fo ;+rfng u/]/ cfˆgf] aRrfx? kfn]/ a;]sf Psn dlxnfx? klg 5g\, h;n] Psn eP/ klg cfˆgf]
aRrfsf] nfng–kfng, lzIff–lbIff lbgnfO{ ;Ifd ePsf 5g\ eg] >Ldfg\nfO{ 3/ rnfpg cfly{s ;xof]u
ug]{ ePsf 5g\ . s;}n] t cfˆgf] >Ldfg\nfO{ klg ;Fu} g} Joj;fodf ;+nUg u/fP/ ;Fu} Joj;fo ug]{ u/]sf
5g\ .
 xfd|f] ;+:yfsf] eljio pHjn 5 / xfdL ;a} xfd|f] ;+:yfsf] lg/Gt/tfdf lj:jt 5f}+ .
 dlxnf ljsf;sf] ;xof]u geP/ klg xfdL cfkm} g} cfˆgf] ;+:yf rnfpg ;S5f}+ .
 ;+:yfdf ;Dk"0f{ ;b:ox? u/Lj, ;LdfGts[tx?sf] ;dfj]zLs/0f u/]/ agfOPsf] 5 / pgLx?sf] xslxtdf g}
sfo{qmd ub{5f}+ . xfd|f] o:tf] ;+:yf xf] h;n] ljwjf, Psn ;fy} ckfËx?nfO{ klg ;d]6]sf] 5 .
 xfd|f] ;+:yfdf ;a}nfO{ ;dfj]z u/]/ g} ;+rfng ul/Psf] 5 / xfd|f] ;+:yf ;lhnf] / /fd|f] xf];\ eg]/ PAN btf{
u/fPsf xf}+ .
 lhNnf ;xsf/L l8lehgaf6 s'g} lsl;dsf] cg'bfg lnPsf] 5}g t/ ca lng' kg]{ ePsf]n] ;fwf/0f ;efaf6
kfl/t u/fP/ cufl8 s'/f a9fpg] nIo /x]sf] 5 .
 xfn;Dd xfdLnfO{ ;/sf/L lgsfoaf6 s'g} lsl;dsf] ;xof]u k|fKt ePsf] 5}g .
 dlxnf ljsf; xfd|f] nflu cfdf xf], o;n] xfdLnfO{ af]Ng l;sfof], lgod, sfg"gsf s'/f l;sfof], clwsf/sf]
af/]df hfgsf/L u/fof] . t/ xfd|f] sfo{qmdsf] af/]df a]nf–a]nfdf cg'udg / ;Nnfx u/]g .
 xfd|f] ;/sf/Ldf C0f lbg] /sdsf] cefj 5 .
 ;d"x ejgsf] cfjZostf 5 .
 ;d"xdf cem zLkd"ns tfnLdsf] sdL 5 .
 Jofkf/ Joj;fo ;+rfng ug{ ljpm k"FhL lbgsf] nflu xfdL;Fu /sdsf] cefj 5, Tof] dlxnf ljsf;n]
ul/lbg' kg]{ .
 dlxnf ljsf; tyf lhNnf ;xsf/L l8lehgaf6 ;do ;dodf cg'udg x'g' k¥of] .
 xfdLnfO{ ljpm k"FhL lkmtf{ ug'{ gkg]{ lsl;daf6 ljt/0f x'g' kg]{ .
 dlxnf ljsf;sf sfo{qmd /fd|f t 5g\ t/ lx8\g l;sfP kl5 s;/L lx+l8/x]5g\ x]g'{ k5{ .
 ca tfnLd xfdL cfkm}nfO{ ;+rfng ug{ lbg' k¥of] .
 dlxnf ljsf;df cfPsf tfnLddf >f]t JolQm jf 6«]g/ xfdLaf6 g} lng' k¥of] .
 xfd|f] ;fdfg vkt u/fpg] Joj:yfkg ug'{ k¥of] .
 dlxnf ljsf; sfo{qmd ;kmn u/fpgsf nflu !, @ hgfnfO{ dfq ;Ifd agfP/ ;+:yf rnfpg g5f]8L
;+:yfks ;b:o hlt ;a}nfO{ ;Ifd agfP/ u/]df /fd|f] x'g] .
 dlxnf ljsf; sfo{qmdn] cfk"mnfO{ /fd|f] agfpg' eg]sf] ;+:yf bx|f] e} rNg' xf], To;}n] s'g}klg tfnLd
lbPkl5 p;nfO{ Joj;fo ;+rfng ug{ k5{ elg k|ltj4tf u/fO{ tfnLd u/fpg' k¥of] / ljpm k"FhLsf ?kdf
s]xL /sd cg'bfg klg lbg' k¥of] .

38
 o; ;d"x @)^@ ;fnb]lv ;d"x u7g ePsf] / clxn] @)^$ ;fndf ;xsf/L btf{ ul/Psf] . j8fsf] ;b:o
;+Vof– #! /x]sf] .
 dfl;s j}7s ;d"xdf gx'g] xfd|f] j}7s eg]sf] ;xsf/Ldf g} x'G5, dlxgfdf / cfjZos kbf{ km]/L af]nfO{G5 .
 lg0f{o ;a} s'/f xfd|f] ;+:yfn] g} ug]{ ;d"xdf .
 xfdL dlxgfdf j}7s a:5f}+ / ;+:yfdf lg0f{o k'¥ofP/ kfl/t x'g klg ;S5 / gx'g klg ;S5 .
 xfd|f] jrt hlt klg x'G5, ;a} ;+:yfn] lg0f{o u/]/ nufgL ul/lbG5 .
 xfdLx?nfO{ ;d"xdf a:g g} dlxnf ljsf;n] l;sfof] / xfdLx? w]/}h;f] v]tLkfltdf g} Tof] /sd nufgL
u/fPsf 5f}+ . t/sf/L v]tL, s]/f v]tL 5g\ . h;n] ubf{ xfdLx? aflx/lt/ uP/ xfdLn] w]/} s'/f l;s]/ @÷$
s'/f af]Ng ;Sg] klg ePsf 5f}+ . cfly{s ?kdf ;Ifd klg ePsf 5f}+ . xfdL;Fu sf]xL sf]xL cfkm} s]/f v]tL
u/]/ a]r]/ 3/ hUuf hf]8]sf dlxnf klg 5g\ . 3/fo;L lg0f{o u/]/ lsg a]r klg ug{ ;S5g\ . pgLx?
cfkm}n] :yfgLo >f]t pknAw u/fP/ pkof]u ug{ klg ;S5g\ . dlxnf lx+;f sd ePsf] 5, e]befj
Go"lgs/0f eO{ lzIffdf cufl8 a9]sf 5g\ . :yfgLo /f]huf/Ldf dlxnfx? cfkm} g} t/sf/L lsg a]r u5{g\ .
klxnfsf] eGbf hLjg:t/df kl/jt{g klg cfPsf] 5 . dlxnf lx+;f ePdf ;fwf/0f t :yfgLo:t/df g}
l5gfkmfgf ul/G5, g;Sg] hl6n ePdf dfq k|x/L k|zf;gdf k7fO{G5 .
 u/LjL lgjf/0f sf]if .
 ;'gf}nf] xhf/
 u|fdL0f ljsf; sfo{qmd -u/LjL lgjf/0faf6 dlxnfx?nfO{ cfly{s ?kdf ;jn agfpg] sfo{qmd tyf jrt
klg ul/G5 . ;'gf}nf] xhf/n] jrt gug]{ t/ k|hgg :jf:Yo ;DaGwL sfo{qmd u5{ . u|fdL0f ljsf;af6
jrt ug]{ / cfly{s pkfh{gsf] nflu tfnLd C0fx? k|bfg ul/G5_ .
 klxnf u7g ubf{ % hgf dlxnfsf] ! ;d"x agfPsf] / kl5 cfP/ ! j8fsf] ;a} ;d"xnfO{ j8f ;ldlt
agfPsf] / Pp6f j8fdf ! j6f j8f ;ldlt u7g ul/Psf] 5 . ! j6f j8fdf w]/} ;d"x x'Fbf w]/} cK7\of/fx?
eP/ xfdLn] j8f ;ldlt v8f u/fPsf xf}+ .
 cGo ;d"xx? w]/} 5}gg\, h;n] ubf{ cK7\of/f] ePsf] 5}g .
 jrt ug]{ jfgL a;fNof] .
 cfly{s ?kdf alnof] agfof] .
 lg0f{ox? cfkm} ug{ ;Sg] agfof] .
 cfkm} cfo–cfh{g ug{ l;sfof] .
 kl/jf/sf ;fgf–;fgf ;d:ofdf ;xof]u ug{ ;lsPsf]n] cfˆgf] dfGotf eof] .
 ;fdflhs ?kdf ;–;fgf ;d:of dlxnf ;d"xdf klg l5gfkmfgf ul/g] eof] .
 dlxnf ;d"xdf /x]sf ;b:ox?n] C0f lnP/ t/sf/L, s]/f v]tL u/]/ 3/ agfpg], v]t lsGg] u/]sf 5g\,
To;}n] o;sf] kmfO{bf 5 .
 ;d"xsf] lg/Gt/tfdf s'g} lsl;dsf] z+sf 5}g, lsgeg] xfd|f] ca ;xsf/Lsf] ejg klg lgdf{0f eO/x]sf],
To;}n] xfd|f] ;d"x lg/Gt/ x'G5 . o; ;+:yfnfO{ dlxnf ljsf;n] cg'udg u/L gofF zLk ljsf;sf nflu
tfnLd lbP/ ljpm k"FhLsf] Joj:yf ul/lbPdf ;+:yfut bLuf]kgf sfod x'g] lyof] / ca sfo{qmdx? dlxnf
ljsf;n] cfkm} gu/L ;+:yfnfO{ g} ug{ lbPdf o;n] bLuf]kgf cfpFYof] . ca sfo{qmd s;/L ;+:yfdf Nofpg
;lsG5, To;sf] tf}/ tl/sf l;sfpg] tfnLd lbg' k5{ .
 tfnLd t dlxnf ljsf;n] lbPsf] lyof] . t/ xfn cfP/ w]/} jif{b]lv tfnLd lbPsf] 5}g . t/ hlt lbPsf
tfnLdx? pkof]uL 5g\ . To;nfO{ klg k'gtf{huL tfnLd u/fpg' k¥of] . k|fljlws zLk tfnLdx?sf] sld 5
. xfd|f]df To:tf] zLk ljsf; tfnLd clxn];Dd ePsf 5}gg\, To;sf] cfjZostf 5 .
 dlxnf ljsf;sf] ;xof]u t xfdLnfO{ rflxG5, xfd|f] nflu cfdf xf], xfdL 5f]/f–5f]/L xf}+ . x'gt xfdL geP/
klg ug{ ;Sg] Ifdtf t 5 t/ klg xfdLnfO{ dlxnf ljsf;sf] ;xof]u lg/Gt/ rflxG5 .
 klxnf ;d"x agfpFbfv]/L g} ;Dk"0f{ hft–hftL u/Lj, ;LdfGts[t ;a} ;b:ox?sf] ;dfj]zLs/0f u/fP/ g}
;d"x lgdf{0f ul/Psf] .
 xfd|f] j8f ;ldltdf ;Dk"0f{ lqmofsnfkdf ;dfj]zL u/fP/ g} ;+rfng ul/G5 .

39
 xfdLnfO{ dlxnf ljsf; eg]sf] cfdf hlts}, To;}sf/0f xfd|f] ;Gt'li6sf] ;Ldf 5}g . ;d"xdf s:tf] zlQm
x'G5, To;sf] 1fg lyPg, To;sf] 1fg eof] . dlxnf s] xf], yfxf lyPg . hlta]nf xfd|f] ufpFdf afn ljjfx,
dlxnf lx+;f x'GYof] . t/ cfh o:tf lsl;dsf] lqmofsnfk x'Fb}gg\, oL ;a} dlxnf ljsf;sf] b]g xf] . xfdL
dlxnf ljsf; sfo{qmd k|lt ;Gt'i6 5f}+ .
 xfd|f] ;d"xdf ;d:of of] 5 sL, xfdL;Fu rfx]sf] hlt jrt 5}g, h;n] nufgL eg] hlt nufpg ;lsof];\,
of] xfd|f] ;d"xsf] ;d:of xf] .
 dlxnf ljsf; sfo{qmdsf ;a} sfo{qmd w]/} g} k|efjsf/L 5g\ t/ ;do ;dodf cg'udg u/L lgb]{zg
lbg'kg]{ Tof] ePsf] 5}g, olb To;f] ug]{ xf] eg] cem k|efjsf/L x'g] lyof] . klxnf klxnf lbPsf tfnLdx?
km]/L k'gtf{huL tfnLd u/fpg ;+:yf dfkm{t g} rnfpg oxL+sf >f]t kl/rfng u/L ug{ lbPdf xfdLnfO{
cfkm} ;+:yf s;/L rnfpg ;lsG5 eGg] ljifodf cem w]/} 1fg x'g] lyof] . xfdLnfO{ zLk ljsf; tfnLd
lbO{ ljpm k"FhL klg lbg] k|rng /fv]df xfdLnfO{ pBd ug{ ;xh x'g] lyof] .
 dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ cem k|efjsf/L u/fpg dlxnf ljsf; cfk'm ;xhsTff{ eO{ cGo NGO/INGO,
;/sf/L ljsf;] sfo{qmdx?;Fu u/fP/ sfo{qmd u/fpg ;xof]u ug]{ u/]df cem k|efjsf/L x'g] lyof] .
 oxfFsf] >f]t ;fwgn] Eofpg] / k|of]u u/L x'g] pBd ;+rfng ug{ oxfFsf dlxnf ;b:onfO{ zLk tfnLd
lbP/ ljpm k"FhL klg lbg] k|rng ul/lbPdf dlxnf ljsf; sfo{qmd cem k|efjsf/L x'g] lyof] .

 sfo{qmd z'? ePsf] @)^@ ;fndf ;d"x z'? ul/Psf] j8f g+= # / % df z'? ePsf] z'?df o;a]nf xfd|f]
hDdf #% hgfsf] ;d"x ePsf] lyof], kl5 j8f j8f 5'6\ofP/ j8f ;ldlt eof] / xfd|f] j8f ;ldltsf] #%
hGf dfq 5g\ .
 klxnf xfd|f] j8f ;ldltsf] j}7s x'g] uYof]{ t/ clxn] ;d"xdf j}7s x'Fb}g, ;a} xfdL l;w} ;+:yfdf cfP/
jrt u5f}+{, h] lg0f{o, tfnLd h] ePklg ;+:yfdf g} x'G5 .
 ;+:yfdf ePsf] lg0f{o g} ;d"xsf] lg0f{o x'G5 .
 xfd|f] jrt ;+:yfdf g} x'G5 / kl/rfng nufgL ;a} ;+:yfaf6 g} ul/G5 .
 dlxnfx? ;d"xdf a;]/ jrt ug{ yfn]kl5 3/fo;L sfdsf] lg0f{o :jo+ ug{ ;SDg] ePsf 5g\ . ;fdflhs
sfo{x?df xfdLx? ;l/s x'G5f}+ . xfdLx? dlxnf lbj;df klg dlxnf cfjfh p7fpF5f}+ . afn dhb'/, afn
ljjfxsf] lj?4 gf/f nufpFb} h'n';df hfG5f}+ . ;fdflhs em}–emu8f ldnfpg] sfd u5f}+{ . xfd|f] klxnf eGbf
kbf{ leq a:g] rng sd ePsf] 5 . oxfF t/sf/L v]tL Joj;flos ?kdf ug]{ tyf ;fdfg lsg a]r ug]{
Jofkf/ klg ug{ yfn]sf 5g\ . dlxnf lx+;f sd 5 . klxnf 5f]/f gePdf klg h'g lsl;dsf] lx+;f sd
ePsf] afnm ljjfx klg sd 5 . clxn] !* jif{ eGbf sd pd]/ ljjfx x'Fb}g . :yfgLo /f]huf/df klg
dlxnfx?sf] ;+Vof a9L /x]5g\ . dlxnfx? cfo–cfh{gsf] sfd ug{ yfn]sf 5g\ . Jofkf/ ug]{, t/sf/L v]tL
ug]{ u5{g\ . hLjg:t/ klxnfsf] eGbf w]/} ;xh ePsf] 5 . dlxnf ;DaGwL P]g, sfg"g rf+xL ablnPsf]
xf]Og, ;fdflhs ;f]rfO{x? kl/jt{g ePsf 5g\ .
 dlxnf ljsf; dfq rf+xL sfo{qmd 5}gg\, a? u/LjL lgjf/0f, lgw{gx?sf] sfd rf+xL 5 t/ dlxnf ljsf; g}
rf+xL 5|g .
 dlxnf ;d"x klxnf % j6f j8fdf #% hgf ;b:o eP/ vf]lnPsf] lyof], clxn] ;+:yf btf{ !&! hgf lyof] .
cGo ;d"xx? w]/} 5}gg\, To;}n] bf]xf]/f] ;b:otfaf6 cK7\of/f] ePsf 5}gg\ .
 xfd|f] oxfF sfo{qmd z'? ePsf] @)^@ ;fnb]lv z'? ePsf] xf] . Tolta]nf / clxn]df w]/} cGt/ ePsf] 5 .
klxnf 3'D6f] leq a:g] dlxnfx? clxn] t cfˆgf] xs clwsf/sf] nflu cufl8 a9]/ af]Ng] ePsf 5f}+ . xfdL
xfd|f] 3/df g} klg cGofo ePdf klg af]Ng] u5f}+{ . aflx/ uP/ aGb Jofkf/ klg ub{5f}+ . ;fdfg vl/b
ufpFdf ug]{ / ahf/ nu]/ a]Rg] sfd klg sltko dlxnfn] u/]sf 5f}+ . clxn] yf]/} C0f kfP/ ;fgf–ltgf
sfd ub{}5f}+, w]/} C0f kfP/ cem 7"nf] aGb Jofkf/ klg ug{ xfdL ;S5f}+ .
 dlxnf ;d"xx?sf] l:ylt xfd|f] w]/} /fd|f] 5 / xfd|f] jrt tyf nufgLaf6 cfo–cfh{g klg u/]sf 5g\ .
dlxnfx? l;hg cg';f/sf ;fdfgx? ufpFdf lsg]/ ahf/ nu]/ ljqmL ug]{, Jofkf/ d'Votof u5{g\ . oxcfF
xfd|f] ;fgf] :yfgLo ahf/ 5 / uf}/ klg w]/} 6f9f 5}g, oftfoftsf] ;'ljwf klg 5 . To;}n] xfdLnfO{ aGb
JofKf/ ug{ jf xfd|f] jrtsf] nufgL ug{ ;lhnf] 5 .

40
 xfdLsxfF n3' pBd eg]/ To:tf s]xL 5}gg\, s;}–s;}n] s'v'/f kfn]sf 5g\ . gq eg] To;/L zLk ljsf;
tfnLd lnP/ pBdL ePsf 5}gg\ . w]/} h;f]n] Jofkf/ ug]{ u5{g\ / afv|fkfng u5{g\ . pTkflbt s'v'/f jf
afv|f :yfgLo tyf d'Vo ahf/ uf}/df vkt x'G5 . t/ klxnfsf] eGbf cfo:t/df a[l4 ePsf] 5 . dflg;x?
klxnf cfˆgf s]6fs]6LnfO{ db/;f / ;/sf/L ljBfno dfq k7fpFy] eg] clxn] jf]l8{Ë :s"n klg k9fpg
yfn]sf 5g\ . ufpFdf df]6/jfO{ssf] ;+Vof klg a[l4 ePsf 5g\ .
 ;d"xsf] eljio /fd|f] 5, ;a} ;b:ox? jrt u5{g\ / ;dodf g} C0f klg a'emfpg] u5{g\ . o; ;+:yfdf
s'g}klg sfd ug{ ljpm k"FhL lbgsf nflu slx+af6 ;xof]u eof] eg] ;lhnf] x'G5 / pgLx?n] s'g} klg
Jofkf/ Joj;fo ;+rfng ug]{sf] ;+Vofdf klg a[l4 x'g]5 / ;+:yf ;+rfngdf klg ;xh x'g] lyof] ;fy}
dlxnf ljsf;af6 zLk ljsf; tfnLd lbP x'g] lyof] .
 dlxnfnfO{ dlxnf ljsf;sf] ;xof]u t 5 t/ w]/} ;':t cfOk'U5, ;+:yf btf{ x'g' cufl8 n]vfsf] tfnLd x'g'
kg]{ t/ ;+:yf btf{ eP/ ;+rfng e};s]kl5 dfq kfOof], To;}n] cln cK7\of/f] eof] . ;xsf/LnfO{ s'g}
lsl;dsf] cg'bfg 5}g, k|fljlws zLk ljsf; tfnLd klg ePsf] 5}g . olb o;/L eg] cg';f/ tfnLd,
cg'bfg cflb kfP t xfd|f]:t/ w]/} dfyL hfg] lyof] .
 dlxnf ljsf; g} xf], klxnf] clkm; h;n] ;d"x a;]/ jrt ug{ / cfˆgf] cfo:t/ a9fpg] sfd ug{ ;xof]u
ug]{ . dlxnf ljsf;sf] ;xof]usf] ljgf ;d"x kl/rfng / bLuf]kgf ;Defjgf 5}g .
 ;d"xdf ;a} k|sf/sf dlxnfx?sf] ;dfj]zLdf hf]8 lbOG5 t/ pgLx? cfkm} lg:s]/ hfG5g\, clg km]/L
cK7\of/f] k5{ km]/L cfP/ ;b:otf lnG5g\ .
 ;d"xn] ;do cg';f/ dlxnf lbj;, afn lbj;, dlxnf lx+;f af/]df ljleGg sfo{qmdx? ul/G5 . ;fj{hlgs
n]vfk/LIf0f ca ul/g] sfo{qmd 5 . slxn] sfxL+ ufpFm 3/ ;/;kmfO{ klg ul/G5 .
 dlxnf ljsf; sfo{qmdn] t xfdLnfO{ dfG5] agfof], afFRg l;sfof] . cfly{s cj:yfn] ;Ifd agfof], aflx/
lg:s]/ af]Ng l;sfof] . ;Gt'i6 t xfdLx? w]/} ;Gt'i6 5f}+ .
 xfd|f] ;d"xdf k|d'v eg]sf] lzIffsf] sld 5, h;n] ubf{ rfxFbf rfxFb} klg cfo–cfh{gsf sfd ug{ ;Sb}gg\ .
h;sf] >Ldfg\ k9]sf] 5 / ;fy lbG5, pgLx?n] sfd ug{ ;s]sf 5g\ .
 dlxnf ljsf; sfo{qmddf ;a} sfo{qmd k|efjsf/L / pkof]uL klg 5g\ .
 dlxnf ljsf; sfo{qmd k|efjsf/L agfpg ;do ;dodf cg'udg x'g'k5{ . zLk ljsf; tfnLdx? x'g'k5{ .
ljpm k"FhLsf] Joj:yf x'g'k5{ .

41

You might also like